Boekverslag : J. Bernlef - Hersenschimmen
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 2670 woorden.


Zakelijke gegevens


Querido – 1984






Samenvatting




Mijn eerste reactie na het lezen van Hersenschimmen was dat het een zeer interessant, maar erg ingewikkeld boek was om te lezen. Het boek gaat heel erg diepzinnig op de gedachten van de hoofdpersoon in. Dit is ook het meest interessante van het boek. Je komt zeer veel te weten over de gedachten van de hoofdpersoon, en zo dus ook over het hele proces van het ontstaan van dementie. Dit vind ik zeker een boek wat aanzet tot nadenken.




Hersenschimmen begint als de hoofdpersoon, Maarten Klein, op een ochtend naar buiten staat te kijken. Maarten is een gepensioneerde man –71 jaar die in Nederland geboren is maar jaren geleden is geëmigreerd naar de Verenigde Staten. Dan komt zijn vrouw –Vera binnen met thee. Maarten vraagt zich af waarom hij ’s morgens thee krijgt. Op dat moment krijgt hij door dat het helemaal geen ochtend is maar middag. Hij realiseert zich dat hij een hele morgen vergeten is. Vanaf dat moment denkt hij al dat er iets niet goed met hem is. Hij geeft echter de lange winter de schuld van zijn gedrag.




Echter na dit eerste incident gebeuren er meer dingen die Maarten niet kan verklaren. Als Vera bijvoorbeeld aan hem vraagt om de oven aan te zetten vergeet hij dit meteen. Hij vergeet zich ook te scheren. Dit zijn echter kleine dingetjes en hij probeert dit voor Vera verborgen te houden door te zeggen dat het door de winter komt dat hij zo vergeetachtig is.




Deze symptomen verergeren echter en Maarten vergeet ook meer belangrijkere dingen. Zo gaat hij op een dag de hond uitlaten en komt hij zonder hond terug. Door dit soort dingen krijgt Vera echter ook langzaam maar zeker in de gaten dat er iets niet in de haak is. Maarten gaat nu ook bij vlagen delen van zijn leven vergeten en zich dingen voorstellen die jaren geleden gebeurd zijn. Zo denkt hij bijvoorbeeld dat hij nog aan het werk is en niet gepensioneerd is. Helemaal verward gaat hij rondlopen en breekt hij een huis open omdat hij denkt dat hij daar een vergadering voor zijn werk heeft. Deze voorstellingen worden steeds erger en Maarten beeldt zich zelfs in dat hij in de Tweede Wereldoorlog leeft. Vera krijgt dit steeds meer door en weet zeker dat er iets serieus mis is als Maarten Vera voor zijn moeder aanziet.




Maarten dwaalt steeds verder af en Vera besluit, in overleg met dokter Eardly, dat de maat vol is. Voortaan komt er een meisje, Phil Taylor, die als extra hulp fungeert om Maarten rustig te houden en te begeleiden. Met Maarten gaat het steeds verder bergafwaarts. Hij vraagt zich steeds opnieuw af wie dat meisje van hem is, en vaak weet hij niet meer wie Vera is. Maarten wordt ook incontinent en ’s nachts aan zijn bed vastgebonden. Hij vergeet steeds meer en het laatste wat hij zich herinnert, zijn hond Robert, wordt ook ‘een hond’. Maarten herkent zelfs zijn eigen hoofd niet meer in de spiegel.




Dan wordt hij afgevoerd naar een tehuis. Maartens geheugen verslechtert steeds meer en hij raakt steeds meer verwijdert van zichzelf. In zijn gedachten heeft hij het niet meer over ik, maar over hij en op het laatst zelfs over het. Aan het einde van het boek komt Vera naast zijn bed staan en vertelt dat het weer lente wordt.




Eerste persoonlijke reactie




Na het lezen van ‘Hersenschimmen’ vond ik het een zwaar, maar aangrijpend boek. Het was erg ingewikkeld om te lezen. Het is een boek waarvan je moet houden omdat het erg moeilijk is. Eigenlijk was het voor mij weinigzeggend, omdat ik nog nooit iemand heb gekend die dement is. Maar achteraf gekeken is het wel leerzaam geweest omdat ik nu enigszins kan inschatten hoe het voor de persoon zelf en voor de mensen om hem heen is om te dementeren. Het is dus zeker echt een boek dat mij aan het denken heeft gezet.






Verhaalaspecten






Fictie en werkelijkheid




‘Hersenschimmen’ is fictie, maar waarschijnlijk heeft Bernlef, de schrijver, dit verhaal wel bedacht uit eigen ervaring of doordat hij dingen heeft gezien uit zijn omgeving. Dit omdat het dementerende proces toch wel erg uitvoerig is beschreven. Het is verder een realistisch verhaal, want dit hele verhaal zou echt gebeurd kunnen zijn omdat het in een realistische setting is geplaatst en personen waarschijnlijk ook zo reageren op Maarten als in het echt.




Spanning en open plekken




‘Hersenschimmen’ is een boek waar eigenlijk geen spanning in zit. Je moet er daarom ook van houden wil je dit een goed boek vinden. Ook echt veel open plekken zijn er niet. Dit komt vooral omdat je het hele verhaal vanuit Maartens perspectief ziet en je dus al zijn gedachten te weten komt. Omdat Maarten de hoofdpersoon is en het hele boek om hem draait is het ook niet echt belangrijk wat de andere personen denken. Vaak weet je dit ook, want Maarten luistert bijna alle gesprekken af die Vera voert met dokter Eardly of andere mensen. De enige open plekken in het verhaal zijn eigenlijk: wat denken de mensen over Maarten en wat willen ze met hem doen om hem te helpen. Maar, als eerder genoemd, vaak kom je dit ook te weten.




Personages




De hoofdpersoon in ‘Hersenschimmen’ is Maarten Klein. Maarten is een gepensioneerd man die jaren geleden is geëmigreerd vanuit Nederland naar de Verenigde Staten. Hij is vroeger voor zijn werk naar de VS gegaan. Maarten is een redelijk gesloten man die eigenlijk bij wijze van spreken van de ene op de andere dag begint de dementeren. Hij komt over als een intelligent, sympathiek man. Op het moment dat hij doorheeft dat hij dingen vergeet, besluit hij dit niet aan Vera te vertellen. Dit doet hij niet om haar niet ongerust te maken. Dit is een teken dat hij erg van Vera houdt en dat hij dus eigenlijk erg zacht is en niet anderen ongerust wil maken. Hij doet dit echter ook niet omdat hij bang is voor Vera’s reactie. Dit toont dan weer aan dat hij eigenwijs is omdat hij denkt dat hij er zelf wel uit zal komen.




Maarten is eigenlijk de enige persoon in het boek die echt belangrijk is. Het hele boek draait om hem. De grootste rol (echter ook nog zeer klein) na Maarten is voor zijn vrouw Vera. Van Vera weet je eigenlijk heel weinig vanwege het feit dat je alles vanuit Maartens optiek ziet en zo niet Vera’s gedachten weet. Je kunt alleen afleiden op de manier waarop ze op Maarten en op Maartens problemen reageert hoe zij is.




Vera is erg zorgzaam en trekt zich (vanzelfsprekend) erg veel aan van de problemen van Maarten. Zij gaat hier erg goed mee om en is erg behulpzaam. Ze is verstandig genoeg om te realiseren dat ze het niet alleen met Maarten redt en zodoende dokter Eardly en later een soort van verzorgster te vragen. Dit getuigt van grote zorgzaamheid. Meer krijg je eigenlijk niet van Vera te weten. Verder zijn er eigenlijk niet echt meer personen die zo’n noemenswaardige rol spelen dat ze zouden moeten worden beschreven




In ‘Hersenschimmen’ is het niet echt het geval dat Maarten van meet af aan een echt doel heeft wat hij wil bereiken. Zijn dementie overvalt hem nog al. Je zou kunnen zeggen dat zijn doel is, dat naarmate het verhaal vordert steeds duidelijker wordt, om om te gaan met zijn dementie. Dit lukt echter niet omdat de ziekte steeds meer zijn verstand wegdrukt en aan het einde in Maarten ook niet meer in staat om helder na te denken. Eigenlijk heeft Maarten om dit doel te verwezenlijken verschillende helpers. De voornaamste is Vera, die het ontdekt, maar ook dokter Eardly, en Phil, de verzorgster. Later, aan het einde van het boek, sturen deze helpers Maarten naar een tehuis. Maartens tegenstander om zijn doel te verwezenlijken, is eigenlijk geen mens, maar zijn dementie.




Opbouw




‘Hersenschimmen’ is, in tegenstelling tot vele andere boeken, volstrekt logisch - chronologisch verteld. Het verhaal begint ab ovo. Dit is zo omdat het verhaal begint op de dag dat Maarten begint te dementeren. Het is dus niet zo dat er al vele gebeurtenissen voor het begin van dit boek zijn geweest, in ieder geval niet over dit onderwerp. Het verhaal is logisch – chronologisch omdat het verhaal precies de gedachten van Maarten volgt. Dit is soms wel verwarrend, want omdat je de gedachten van Maarten leest raak je zelf ook in de war. Het verhaal maakt wel gebruik van tijdsprongen, maar om, vooral aan het einde van het boek als Maarten bijna geen besef meer heeft waar hij is en hoe laat het bijvoorbeeld is, dit te verduidelijken staat elke zin van een nieuwe dag schuin gedrukt. Ook heeft Maarten soms flashbacks. Door deze flashbacks kom je iets te weten over zijn leven. Ook denkt hij soms zelfs dat het de Tweede Wereldoorlog is, of gaat hij terug in zijn kinderjaren. Maar als hij dit zo beleeft, dan is het nog wel zo dat het gewoon de normale tijd is. Maarten stelt het zich louter anders voor.




Tijd




Van ‘Hersenschimmen’ kun je zeggen dat het eigenlijk in het heden speelt. Het boek is geschreven in het begin van de jaren ’80, maar het is niet zo dat het boek terugblikt op die tijd, maar dat het gewoon toen in het heden is geschreven. Ik vind dat het eigenlijk nog steeds in het heden speelt. De vertelde tijd is slechts acht dagen.




Thema en motieven




Ik denk dat het thema van ‘Hersenschimmen’ is: het nadenken van Maarten over het leven. Dit omdat hij bij heel erg veel –ook onnozele- dingen gaat nadenken over waarom dat nou zo is. Bijvoorbeeld: waarom houd ik van Vera, waarom lopen hier nooit mensen langs mijn huis. Zo denkt hij de hele tijd. Ik denk dat een motief van het verhaal is dat Maarten bijvoorbeeld associeert naar zijn vader die altijd het weer in de gaten hield en hier een systeem in wilde ontdekken.




Vertelsituatie




‘Hersenschimmen’ is een klassiek voorbeeld van de ikvertelsituatie. Een voorbeeld




‘Vera,’ roep ik, ‘het is zover.’ Ik sta op en loop de kamer in.




In ‘Hersenschimmen’ kom je ook alleen de gedachten van Maarten te weten, en van niemand anders. Hoogstens een paar keer als Maarten Vera afluistert als zij met de dokter staat te praten en bijvoorbeeld zegt dat ze niet weet wat ze met Maarten aan moet. Maar ook dan weet je nog niet zeker of dit haar gedachten zijn, of dat dit alleen maar is wat ze tegen de dokter zegt.




Het boek is in geen geval autobiografisch. Het kan echter wel zo zijn dat de schrijver persoonlijke ervaringen in het boek heeft verwerkt.






Leeservaring




Onderwerp




Het onderwerp van ‘Hersenschimmen’ spreekt mij erg aan. Vooral omdat het een onderwerp is waar ik wel al eens van heb gehoord, maar dat ik nog nooit echt heb zien gebeuren bij iemand. Ik had eigenlijk nog nooit echt diep over dementie nagedacht, maar door dit boek weet ik nu eigenlijk hoe het proces van dementie in zijn werk gaat. Het hoeft niet bij iedereen zoals bij Maarten te gaan, maar in grote lijnen zal het hetzelfde zijn. Op deze manier heb ik dus iets van het boek geleerd. Het boek heeft me dus eigenlijk niet echt nieuwe kanten van het onderwerp laten zien, omdat ik eigenlijk nog bijna niets van dementie af wist.




Het onderwerp is eigenlijk uitgewerkt op de manier waarop ik het verwachtte. De ik-vertelsituatie is ideaal om de gedachten van iemand goed te volgen. Hierdoor krijg je alles te weten van de gedachten van een persoon zonder dat je gedachten van anderen te weten komt die je eventueel van de hoofdpersoon af zouden kunnen leiden. Ik vond dus niets verrassend aan de uitwerking. Het was echter wel bijzonder, vanwege het feit dat Bernlef op zo’n manier kan schrijven, dat je het hele dementerend proces in 160 bladzijden kan beschrijven zonder dat het schreeuwt van de gegevens.




Gebeurtenissen




Op zich bevat ‘Hersenschimmen’ niet veel gebeurtenissen. Ook zonder een overvloed aan gebeurtenissen is het een boek dat blijft boeien. Gezien het onderwerp van het boek –dat niet echt veel actie met zich mee (kan) brengen- vind ik dat er voldoende gebeurtenissen zijn. Dit zijn niet speciaal voldoende gebeurtenissen om te blijven boeien, maar wel voldoende om de situatie waarin Maarten zich bevindt op een afdoende manier te illustreren.




De gebeurtenis die het meeste indruk op mij heeft gemaakt is als Maarten een periode heeft waarin hij denkt dat hij zich in de Tweede Wereldoorlog bevindt. Dit omdat hij in Amerika leeft (in de jaren ’80), en de oorlog al ver achter zich heeft gelaten. Op het moment dat je zo erg dementeert dat je je in de Tweede Wereldoorlog bevindt, is er volgens mij niet meer te herstellen. Maarten denkt ook dat je niets mag vertellen aan bijvoorbeeld buren omdat deze je zouden kunnen verraden. Ook wil hij de radio verstoppen omdat hij denkt dat de Duitsers deze zullen ontdekken.










Personages




De enige persoon die voor me ging leven was Maarten. Maar dit is uiteraard ook logisch vanwege het feit dat Maarten in feite het onderwerp van het boek is.




De manier waarop Maarten zijn probleem op wil lossen vind ik niet goed. Hij heeft al vrij snel in de gaten dat hij dingen vergeet en vertelt niet aan Vera dat dit zo is. Hij denkt dat hij het zelf wel op kan lossen door bijvoorbeeld meer op te gaan letten. Nu komt Vera er pas later achter hoe slecht het eigenlijk met Maarten gesteld is. Misschien als Vera en bijvoorbeeld de dokter eerder hadden geweten dat Maarten dementeerde, dan had hij eerder en beter begeleid kunnen worden.




Opbouw




De bouw van ‘Hersenschimmen’ is op zich geschikt voor het onderwerp en ook duidelijk. Toch wordt de opbouw ingewikkeld omdat het verhaal Maartens gedachten volgt. Hierdoor raak je wel eens in de verwarring omdat je soms bijvoorbeeld het verschil tussen een flashback en een gebeurtenis niet weet. Maar hierdoor kun je je wel weer beter in de situatie van Maarten verplaatsen.




Het einde van het boek komt waarschijnlijk op het goede moment. Want als Maarten eenmaal in het tehuis zit herinnert hij zich praktisch niets meer. Hij herkent zelfs zichzelf niet meer. Waarschijnlijk is het zo dat Maarten er nooit meer (volledig) bovenop zou komen, en dat hierdoor het verhaal erg langdradig en oninteressant zou worden. Er blijft op zich niet veel onduidelijk, want van het begin tot het einde van het boek wordt het hele dementerende proces beschreven.




Taalgebruik




‘Hersenschimmen’ is zeer moeilijk om te lezen, maar daar kies je voor als je dit boek wilt lezen. Hierdoor is het wel zo’n goed boek geworden omdat er veel extra betekenissen achter woorden en zinnen zitten. Hoewel je het niet zou verwachten, is ‘Hersenschimmen’ juist door dit moeilijke taalgebruik zo duidelijk op zo weinig bladzijden omdat er op een heldere, doch duidelijke manier veel dingen worden verteld.




Korte uitleg waarom ik dit boek gekozen heb




Toen ik mij afvroeg wat voor boek ik zou gaan doen, kreeg ik het advies om een boek van J. Bernlef te doen. Eerst wilde ik ‘Onder Ijsbergen’ doen, maar mij werd ‘Hersenschimmen’ aangeraden. Toen ik het voor het eerst zag leek mij het een saai boek, maar toen bedacht ik me dat ik eigenlijk niets van dementie wist (weet), en dit mij daarom een interessant boek leek








Informatie over de schrijver


J. Bernlef is een pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman. Hij werdt op 14 januari 1937 in Sint-Pancras (Noord-Holland) geboren. Na in Haarlem de HBS doorlopen te hebben, ging hij in dienst, en daarna verbleef hij enige tijd in Zweden.


Van 1958 tot 1961 zat hij samen met G.Brands en K.Schippers, schrijvers uit dezelfde periode als hij, in de redaktie van 'Rabarber', een literair tijdschrift. Hij vertaalde ook Zweedse boeken in het Nederlands en schreef voor een aantal kranten. In 1960 is hij gedebuteerd met de gedichtenbundel 'Kokkels'. In datzelfde jaar trouwde hij met Eva Hoornik. In 1964 besloot hij van schrijven zijn beroep te maken. Bernlef schrijft bijna altijd over de werkelijkheid, de dingen die iedereen in zijn omgeving kan waarnemen, maar waar niet altijd een logische verklaring voor te vinden is.
Andere boeken van deze auteur:

Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen