Boekverslag : Harry Mulisch - De Elementen
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 2900 woorden.

Samenvatting
Verwachting en eerste reactie

Ik wilde wel eens een boek van Harry Mulisch lezen, omdat dit toch een bekende Nederlandse schrijver is. Het bekendste boek is natuurlijk De Aanslag. Maar dit gaat over de Tweede Wereldoorlog en daar had ik eerlijk gezegd geen zin in, aangezien ik ook Nagelaten dagen van Marga Minco ging lezen. Toen viel mijn oog op De Elementen. Het boek had een lichtgele kaft, dus dat sprak me al wat meer aan dan al die saaie donkere boeken. Achterop stond dat het over een man ging die op vakantie was en op een vreemde, bizarre manier het wereldnieuws zal halen. Dat leek me wel leuk, aangezien ik het boek op vakantie zou gaan lezen.
Het was ook niet zo’n heel dik boek en het taalgebruik was, voor zover ik kon zien door het even door te bladeren, gemakkelijk. Echt een boek voor bij het zwembad of op het strand, wat je kan pakken of wegleggen wanneer je wilt. Bij het doorbladeren viel mijn oog op het motto, in het begin van het boek. Het was een citaat van Empedocles:
Aarde ziet men met aarde toch slechts en water met water,
Met lucht toch de stralende lucht en met vuur het verwoestende vuur;
Liefde uitsluitend met liefde en haat met bittere haat.
Empedocles was een Griekse natuurfilosoof (toepasselijk aangezien het verhaal zich op Kreta afspeelt) die de theorie had dat alles opgebouwd is uit de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur, alles in verschillende maten. Alleen de elementen zijn geheel zichzelf. Dus het water bestaat alleen uit water etc. Liefde is de kracht die voor zorgt dat dingen ontstaan, dat ze geboren worden. En haat is datgene dat ervoor zorgt dat de dingen ophouden, dat ze doodgaan. Het is waarschijnlijk al duidelijk dat ik me erg in filosofie interesseer en dat daarom dit motto mij zeker aansprak.
Mijn eerste reactie op het ongebruikelijke perspectief was goed, ik vind het leuk om zo afwisselend mogelijk te lezen. Alleen de identificatie met de hoofdpersoon was in het begin erg moeilijk, omdat het om een veertigjarige man ging, met een zeven jaar jongere vrouw en twee kinderen. Maar later, toen de lezer minder persoonlijk werd aangesproken en het meer om het verhaal ging, dan leef je meer mee.


Samenvatting
Aarde
Je bent een hardwerkende art-director op vakantie op Kreta, genaamd Dick Bender. Het is nu juli, en je zit met je zeven jaar jongere vrouw (jij bent 40) en twee kinderen in de bungalow van je Amerikaanse baas. Hoewel jullie het perfecte gezinnetje lijken, verloopt jullie huwelijk al enige tijd niet zo goed meer. In de middag zit je gezin aan het strand, met alles wat jullie nodig hebben binnen handbereik. Je vrouw Regina wilt bruin worden en laat af en toe een sigaret uit haar handen vallen, wat je mateloos irriteert. Je zoon Dick jr. van negen jaar oud leest een boek. Je dochter luistert naar haar walkman en weigert het brutaal om olijven voor haar moeder te moeten halen. ’s Avonds wordt er meestal thuis of op het terras gegeten. Soms gaan jullie naar een restaurant, bijvoorbeeld zoals op je verjaardag. Daar word je overrompeld door de schoonheid van de natuur. Als je zelfs die avond niet met Regina gesproken hebt, begin je hevig aan jullie liefde te twijfelen.
Als je enkele dagen later met je zoon Dick jr. Knossos gaat bezoeken blijkt dat hij nog meer dan jij weet. Na een vraag over Daedalus gesteld te hebben, vraagt Dick je plotseling of je gaat scheiden. Stellig geef je het naïeve antwoord dat jullie altijd bij elkaar zullen blijven.
In de laatste week van de vakantie dwing je Ida om mee te gaan de Zeusgrotten te bekijken. Op weg hier naartoe gaat het gesprek over school, omdat Ida na de vakantie naar de brugklas zal gaan. Eenmaal bij de grotten aangekomen verwonder je je erover dat de namen van de Zeusgrotten verwant zijn aan die van je kinderen. Als je vertelt dat als jij in je jeugd dood was gegaan, Regiona nu met iemand anders getrouwd was, schrikt je dochter.
De een-na-laatste dag van de vakantie is er overal politie in het stadje. Dit komt doordat er een jacht in de kust voor anker ligt. Eén van de vrouwen die inkopen aan het doen is bij een kiosk, is een bekende van je. Het is de vrouw van één van je belangrijkste klanten. Je gezin verdeelt zich en jij komt terecht bij een aantal ‘hoge heren’ die je moeilijke vragen stelle waardoor je je ongemakkelijk voelt. Als ze uitgespeeld zijn met je en je geen aandacht meer geven, mogen jullie wel weer gaan. Regina vermaakt zich, aangezien dit is hoe zij wil leven. Nadat zij een vuurtje heeft gekregen van Frank Sinatra verlaten jullie de boot.
Die avond zoek je Regina op in de bar. Maar deze is gesloten. Ze blijkt op een strandstoel naar de Anything Goes (het jacht) te kijken. Eenmaal thuis moet je een vleermuis wegjagen wat je uiteindelijk lukt door te beredeneren dat deze beesten naar het donker willen i.p.v. het licht. In de slaapkamer ligt Regina naakt op het bed wat je mateloos opwindt.

Water
De volgende morgen stormt het, maar desalniettemin gaan Regina en de kinderen op de laatste dag van de vakantie picknicken. Als je eenmaal alleen bent gaan er allerlei gedachtes door je heen. Je besluit te gaan duiken en ook onder water ben je in je gedachten verzonken als je plotseling een beeld ziet. Tegen beter weten in duik je dieper en wil je de hermafrodiet meenemen. Maar als je je realiseert dat de export van kunstvoorwerpen verboden is, laat je het gaan. Plotseling merk je dat je vanzelf omhoog wordt gedreven en dat je je moet afremmen. Boven water kijk je of er een boot nadert. Dat niet, maar wel een vliegtuig, die je meeneemt.

Lucht
Het is donker. Je zit nog steeds onder water. Op een gegeven moment zie je dat je je in een langwerpig reservoir bevindt. Je denkt over van alles na. Je probeert nog één keer de piloot te waarschuwen dat jij je hier bevindt, maar deze merkt niets. Dan klapt de bodem weg en je begrijpt. Je bent beland in het waterreservoir van een blusvliegtuig dat water innam precies op de plaats waar jij uit de zee opdook.

Vuur
Terwijl je valt neem je van alles waar. Het bos staat in de brand. Je ziet mensen die het vuur proberen te blussen. Je weet dat dit niet puur toeval was, het was voorbestemd. Dan zie je een brandende jeep. Hebben Regina en de kinderen zich nog weten te redden? Je zal het nooit weten. Wel weet je dat Regina haar sigaret weer eens niet goed heeft uitgemaakt. Je voelt je breken en, dodelijk gewond in de laaiende oven liggend, je voelt hoe iets anders zich tegen je aandrukt, een stervende bok. Ze worden beiden omarmd door de vlammen.

Analyse

Motieven:
· Op het jacht zegt de vorst Mendeljev dat Kreta de grens tussen Europa en het dodenrijk is. Dit klopt met wat Kreta voor Dick geweest is. Hij ging van Europa, met als tussenstap Kreta, naar de dood.
· Dick bezoekt met zijn zoon de plaats waar het labyrint van Daedalus zou hebben gestaan. Het verhaal van Daedalus gaat over een uitvinder die een manier heeft uitgevonden om te kunnen vliegen. Als hij met zijn zoon gaat vliegen, vliegt deze te dicht bij de zon, waardoor het hars waarmee zijn veren zijn vastgeplakt smelt en hij valt naar beneden. Dit is te vergelijken met Dick, die vanuit het vliegtuig naar beneden valt.
· Wanneer Dick met zijn dochter een grot gaat bezoeken, is dit een vergelijking met de grot van Plato, die later ook nog genoemd wordt. ‘ (...) trillend stond je erbij toen je kind, dat dwingeland, tussen haar benen verscheen uit Plato’s grot - of eigenlijk in Pato’s grot (blz. 117). Plato’s grotmythe is er op gebaseerd dat de wereld waarin wij leven een schijnwereld is. Deze schijnwereld wordt ook al even aangeroerd als Dick als antwoord op de vraag ‘waarom leeft u eigenlijk?’ zegt: ‘In mijn begin ligt mijn einde, het einde is het begin.’ Volgens Plato is namelijk datgene belangrijk wat er voor en na onze levens gebeurd. Dan zijn we op weg naar de Ideeën (als je deze kent dan ben je goddelijk). Als we deze reis niet redden, beginnen we weer aan een nieuw leven in de schijnwereld. Het begin van dit leven is dus het eind van het avontuur van de reis naar de Ideeën. En als dit leven eenmaal voorbij is, dan zal de reis weer opnieuw beginnen.

Personages:
De hoofdpersoon is de veertigjarige Dick Bender. Het is een hardwerkende art-director. Hij had de ambitie om ooit schrijver te worden, maar dat liep op niets uit, omdat hij volgens zijn eigen zeggen ‘niets te zeggen’ had. Hij heeft een zeven jaar jongere vrouw, Regina, en twee kinderen: Ida van elf en Dick jr. van negen. Het huwelijk verloopt niet goed meer. De twee hebben amper echte serieuze gesprekken meer, waar ze eerst ruzie maakten daar zwijgen ze nu alleen nog. Volgens Dick komt het doordat de kinderen uit hun liefde zijn ontstaan en zo de liefde hebben ‘op gemaakt’. Desondanks komen ze als het perfecte gezinnetje op de buitenwereld over. Regina is een ex-mannequin en wil dus graag bekeken worden. Ze zou graag tot het luxegezelschap behoren, zoals die aan boord van de Anything Goes. Ida is een typisch meisje dat in de puberteit verkeert. Ze zit met en walkman op en als haar iets gevraagd wordt, geeft ze een grote mond, waar Dick van schrikt. Dick jr. is een pienter jongetje dat snel dingen opsteekt en zo overal wel wat van af weet. Dick sr. is vaak diep in gedachten verzonken en heeft eigenlijk alleen nog maar contact met (en hoogstens via) zijn kinderen.
De andere personages zijn types of ‘flat characters’. Ida is een typische puber, Dick jr. een echte betweter, Regina iemand die altijd beter zal willen en de passagiers van de Anything Goes zijn rijkelui die willen laten zien wat ze hebben en wie ze kennen en die zo’n snelle reclamejongen wel even voor het blok willen zetten. Er komen ook nog wat (mogelijke) grapjes met namen voor. Zo heet de grot waar Zeus is geboren de Diktigrot en de grot waar hij is opgegroeid zat in de berg Ida. . En Dick Bender zou voor ‘Ik ben er’ staan.

Perspectief en verteller:
Het verhaal heeft een heel bijzonder perspectief. De lezer wordt namelijk persoonlijk aangesproken. De alwetende verteller spreekt de lezer met ‘jij’ aan. Dit zorgt voor een sterke identificatie met de jij-figuur, maar aan de andere kant kan dit weer worden doorbroken als de verteller de lezer weer persoonlijk aanspreekt. Dit is voornamelijk in het begin het geval, wanneer het lijkt alsof de verteller en de lezer samen een verhaal gaan creëren. ‘Neem het volgende. Stel je hebt het hele jaar hard gewerkt en nu ben je met vakantie in Kreta. (…) Wat is je beroep? Laten we zeggen ambtenaar, jurist op een een of ander departement, Rijkswaterstaat bij voorbeeld? Lijkt je dat wat?’ (blz. 1). Ook later, tussen het verhaal door, wordt de lezer eraan herinnerd dat hij lezer is. ‘Weet je zeker, dat je tot zo ver met dit alles mee kunt gaan? Het zijn natuurlijk maar onderstellingen, supposities, hypothesen; vanzelfsprekend zou jij, bij voorbeeld, nooit zulke porno-visuele fratsen met spiegels uithalen, en ik natuurlijk ook niet, het idee alleen al’ (blz. 97). ‘Waar heb je je in hemelsnaam mee ingelaten? Rustig zit je in je stoel te lezen’ (blz. 133). ‘Sla je kleine boek dicht’ (blz. 154). Toch geeft de schrijver duidelijk aan dat de jij-figuur uit een ‘belevende-jij’ en een ‘lezende-jij’ bestaat wanner er op bladzijde 17 staat: ‘Erasmus! Die heeft nu werkelijk helemaal niets te maken met het experiment, dat wij beiden hier met ons drieën ondernemen.

Ruimte:
Het verhaal speelt zich af op Kreta, waar de familie op vakantie is. Zij verblijven in een bungalow van de Amerikaanse baas van Dick. Ze leven aan het eind van de twintigste eeuw, zoals de verteller aan het begin van het verhaal heeft vastgesteld. Het eerste hoofdstuk vindt plaats op aarde, op de grond, daarna gaat Dick duiken en bevindt het verhaal zich dus in het water. Als Dick vervolgens wordt opgeschept door het vliegtuig, speelt het verhaal zich af in de lucht. Tenslotte eindigt het in het vuur.

Stijl:
Het boek is in een heel apart perspectief geschreven, wat de stijl zeker bepaald. Dit wordt nog eens verduidelijkt, misschien zelfs overdreven door het gebruik van zinsdelen als ‘lijkt het je wat’, of ‘laten we aannemen dat’. Dit heeft iets spottends over zich. Verder is het gemakkelijk te lezen en komen er weinig moeilijke woorden in voor. Hoewel je af en toe wel even moet stil staan bij de (filosofische) overpeinzingen van Dick.

Thema:
Het thema is de elementen, het motto vooraan in het boek. Zij bepalen de structuur van het boek, maar zijn ook de rode draad van het verhaal. Het is bijvoorbeeld niet voor niets dat Dick’s ‘porno-visuele fratsen’ zich in het hoofdstuk Aarde voordoen. Seks is immers iets dierlijks, iets laag-bij-de-gronds. Dick is precies zoals Empedocles dacht, ontstaan door liefde en gestorven door de haat, of het gebrek aan liefde. Dick is geboren uit liefde omdat zijn ouders elkaar hebben liefgehad. Zijn hele leven zal hij die liefde dus met zich meedragen. Totdat hij zelf kinderen krijgt. ‘Zij hebben zich verwerkelijkt ten kost van jullie, zij belichamen jullie liefde en daarmee hebben zij haar van jullie ontvreemd en jullie berooid achtergelaten, die zakkenrollers’ (blz.33). Zijn liefde is hem dus ontnomen, maar blijft nog enigszins bestaan, totdat Dick jr. over scheiden begint. Als Dick aan het duiken is en besloten heeft het er met Regina over te hebben, begint hij aan zijn laatste uur.

Tijd:
Het verhaal speelt zich af aan het eind van de twintigste eeuw. Het begint in juli en eindigt in augustus. De vertelde tijd gaat steeds langzamer; de hoofdstukken zijn ook steeds korter. Het hoofdstuk Aarde begint als de familie aan de lezer wordt voorgesteld en worden een aantal gebeurtenissen van de vakantie verteld. Hierbij wordt gebruik gemaakt van tijdverdichting en tijdsprongen. Er komen ook een paar kleine flashbacks in voor, zoals wanneer Dick zich de geboorte van Ida herinnert en wanner hij haar vertelt hoe hij vroeger tussen twee muren omhoog klom en het gangetje door klauterde. In het hoofdstuk Water verloopt de tijd chronologisch, op één flashback na, namelijk wanneer Dick zich herinnert hoe Regina en hij zich verenigd hebben. Doordat je met duiken goed op de tijd moet letten, doet de jij-figuur dit ook, zo kom je vrij exact de tijd te weten, het stijgen moet namelijk twee minuten duren. Eenmaal aangekomen in het hoofdstuk Lucht laat de jij-figuur de tijd ook echt tot zich doordringen. Je hebt wel eens dat mensen je vragen hoe laat het is en ook al heb je net gekeken, toch moet je weer kijken. Maar Dick is zich bewust van de tijd: ‘Je kijkt op je horloge. Aan de instelling van de ring zie je dat het zeven minuten gelden is dat je je van de zeebodem afzette; sinds vijf minuten zit je in het toestel.’ Verder wordt op bladzijde 148 nog verwezen naar de tijd en wel met als doel de lezer te laten weten dat als je iets werkelijk meemaakt, de tijd veel langzamer gaat dan het in werkelijk is. ‘Maar kort duurt het allen voor wie het niet overkomt. Als in de wachtkamer van de tandarts de tijd al langzamer verstrijkt, dan staat zij bij het sterven natuurlijk stil.’

Titelverklaring:
De titel, De Elementen, verwoordt de thematiek (zie ook thema).


Verwerkingsopdracht C14

Nederlander komt om bij bosbrand
KRETA- Bij de bosbrand op het Griekse eiland Kreta is na uitvoerig onderzoek gebleken dat er één dodelijk slachtoffer is geweest. Dit betreft een Nederlandse veertig jaar oude man die met vrouw en kinderen op vakantie was. Deze waren aan het picknicken in het bos, toen zij de alarmklok hoorden en moesten vluchten voor de brand, die inmiddels de jeep al in vuur en vlam had gezet. De bosbrand kon zo snel uitbreiden doordat het dagenlang zeer droog was geweest en aangezien er scirocco heerstte, een woestijnstorm die mogelijk uit Egypte was overgewaaid. Hoe de man in het bos terechtgekomen was bleef lange tijd een raadsel. Hij was volgens zijn vrouw thuisgebleven bij de bungalow; daar heeft zij hem voor het laatst gezien. De man had in de bungalow reeds zijn spullen gepakt voor de volgende dag, waarop zij zouden vertrekken. Zijn duikspullen ontbraken echter en waren nergens te vinden. Na laboratorisch onderzoek is gebleken dat de man zijn duikpak droeg. Enkele getuigen hebben ook gezien dat hij ging duiken. Deze getuigen zagen ook hoe een blusvliegtuig water innam bij het gebied waar de Nederlander aan het duiken was. Na reconstructie bleek dit het verloop van de gebeurtenissen te zijn. De man was aan het duiken, en dook precies daaar uit de zee op, waar een blusvliegtuig water innam. Na enige tijd kwam het vliegtuig met haar onbedoelde bagage boven de brand te vliegen en liet zij haar vallen. De man viel met het water mee, brak behoorlijk wat botten met zijn val, en is uiteindelijk in de vuurzee gestorven.
Andere boeken van deze auteur:

Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen