De begingegevens

Titel: J. BERNLEF; Hersenschimmen,
Groningen, 37e druk 1990, 1e druk 1984.

Titelverklaring:
Voor de titelverklaring zal ik een stuk uit "Hersenschimmen" citeren:
(Maarten vraagt zich af waar het leven is gebleven) "...is er wel zo
iets?... of was alles inbeelding van het hoofd?... hersenschimmen?"
Maarten (de hoofdpersoon) vraagt zich af of er überhaupt wel zoiets was als
leven, of is het allemaal ingebeeld, een hersenschim. Bij de titel staat geen
vraagteken dus de mening van de schrijver is dat de werkelijkheid niet te
onderscheiden is.

Genre:
"Hersenschimmen" is een roman.

Motto: Het motto
luidt: "A touching dream into wich we all are lulled. But wake from
seperately." Vrije vertaling: Een ontroerende droom die wij allen dromen,
maar waar wij apart van ontwaken. Dit slaat op het leven. Bernlef vraagt zich
af of er wel zoiets als leven is, of het niet gewoon bestaat uit een droom, herinneringen.

Omvang: 9 niet genummerde
hoofdstukken die negen dagen beschrijven. En 166 bladzijden.

Uiterlijk: Op de
voorkant van het boek staat alleen de titel en de schrijversnaam.

De auteur: J
Bernlef is het synoniem voor Hendrik Jan Marsman. Bernlef was een blinde bard
uit de achtste eeuw. Marsman, Bernlef werd op 14 januari 1937 in Sint Pancras
geboren. Na zijn dienst gaat hij naar Zweden. Dit land maakt een enorme indruk
op hem.

Hij werkte in zijn
jonge jaren bij de tijdschriften "Barbarber" en "Raster".
Naast "Hersenschimmen" schreef hij onder andere Sneeuw en een bundel:
"Gedichten 1960-9170"

Mijn lectuur: Het
boek moest verplicht gelezen worden.

Het verhaal

Het verhaal begint
als de in de Verenigde Staten wonende Maarten Klein voor het raam wacht op de
kinderen die naar school moeten. De kinderen komen niet omdat het zondag is.
Dit is niet de eerste keer dat Maarten wat vergeet.

Het motorisch
element is het gevoel dat je hebt dat er meer met Maarten aan de hand is dan
alleen vergeetachtigheid. Zo vergat hij die dag al het hout te halen, hij liet
zijn koffie koud worden, dacht in de middag dat het ochtend was en vergeet dat
hij het boek "The Heart of the Matter" aan het lezen is.

Slapen doet Maarten
die nacht slecht hij voelt zijn hoofd als "één grote, hel verlichte
ruimte, volstrekt leeg." Maarten kan niet slapen en gaat puzzelen, ook dit
gaat niet goed. 's Ochtends brengt hij Vera (zijn vrouw) beschuit met muisjes
en koffie mét suiker, terwijl ze al lang geen suiker meer in haar koffie doet.
Na een wandeling met Robert (de hond) belandt Maarten bij de antiquair. Daar
wordt hem gevraagd hoe "The Heart of the Matter" beviel, Maarten
antwoordt ontwijkend en omdat hij niet weet wat hij met de situatie aan moet
koopt hij maar "Our man in Havanna" van dezelfde schrijver.

Vera pikt Maarten
met de auto op en vraagt hem waar hij de hele dag geweest is. Maarten vertelt
dat hij gewoon aan het wandelen was. Robert was hij echter halverwege vergeten.
Dit is niet het enige dat hij die dag vergeet.

De volgende dag is
het nog slechter met Maarten gesteld. Hij kan weet niet meer wie Kitty is
(waarvan hij een kaart in zijn zak heeft), terwijl dit zijn eigen dochter is en
hij denkt dat Vera aan het werken is bij de bibliotheek, terwijl ze dat al lang
niet meer doet. Ook denkt hij dat hij moet vergaderen bij de IMCO
(Intergovernmental Maritime Consultative Organisation), de 71 jarige Maarten is
echter al lang gestopt met werken.

Vera heeft er
inmiddels een dokter bijgehaald, die adviseert dat Vera om samen met Maarten
foto's te bekijken. De oude foto's herkent Maarten heel goed, maar de nieuwe
roepen niets op bij Maarten. Als de dokter die middag terugkomt herkent Maarten
hem niet. Maarten krijgt nu moeite met het Engels praten hij moet alles eerst
vertalen voor hij het kan zeggen. Het vergeten blijft Maarten de rest van de
avond bezighouden.

De situatie
verslechterd en Maarten vraagt steeds vaker naar dingen van heel vroeger. Als
dokter Eardly weer langskomt gebruikt Maarten voor het eerst de methode Simic
(spreek uit Simitsj). Maarten vertrouwt de dokter niet en gebruikt de methode
Simic: "Herhaal met beleefde glimlach de woorden van je gesprekspartner,
terwijl je ter ondersteuning vriendelijk met het hoofd knikt. Ten tweede: begin
met alles te bevestigen, maar ontneem door veelvuldige herhaling meteen weer
het bevestigende karakter aan wat je zegt. Loop tenslotte zonder omhaal de
kamer uit, waardoor je je tegenstander in opperste verwarring achterlaat."

Een
televisieprogramma over de opkomst van Hitler brengt Maartens gedachten terug
naar die tijd. Hij was toen verloofd met Karen. Plotseling wil Maarten voor
Vera knielen, maar dat is wat hij vijftig jaar geleden voor Karen had willen
doen.

De volgende morgen
weet hij nog wel dat er iets met hem is maar hij weet niet wat. Als Vera zegt
dat hij niet naar buiten mag snapt hij dat dan ook niet. Hij ziet Vera aan voor
zijn moeder. Ondertussen wordt het steeds erger: hij vraagt Vera of pappa al
weg is en als de hond probeert binnen te komen slaat hij een ruit voor hem
stuk. William repareert de ruit en Maarten vraagt naar Kiss (een hondje dat al
lang dood is). De rest van de dag is hij of een kind dat bij zijn grootouders
is, of een kind dat bij zijn ouders is, of een vader die wacht op zijn 2
kinderen.

De volgende dag
helpt een 'vrouw' hem met aankleden. Eerst denkt Maarten dat zij zijn moeder
is, later denkt hij dat met Vera naar pappa's verjaardag gaat en nog later
denkt hij naar zijn werk moet. Er komt een meisje is huis als gezinshulp, de
blonde Phil Taylor. Maarten verwart haar met zijn dochter Kitty en jeugdliefde
Karen. Als Phil aan de piano zit, denkt Maarten dat zij zijn oude lerares Greet
Laarmans, op wie hij heimelijk verliefd was, is en hij legt zijn hoofd in haar
schoot. Phil dreigt met weggaan als hij dat nog een keer doet.

's Nachts gaat hij
piano spelen, maar hij weet niet meer hoe. Vera en Phil vinden hem huilend aan
de piano. Als Maarten wakker wordt, blijkt dat hij is vastgebonden en hij heeft
in het bed gepoept. Hij wordt in bad getild en zijn stijve geslachtsdeel
veroorzaakt schaamte en verwarring. Maarten wordt zelfs grof. Ook herkent hij
zichzelf niet eens meer in de spiegel

Met Phil werkt
Maarten een fotoalbum door. Maarten herkent niemand meer. Even later ontsnapt
hij en gaat zonder jas op zoek naar de lente. Tom, de vuurtorenwachter, brengt
Maarten naar huis.

Die dag stopt er
een lange witte auto voor de veranda: Maarten wordt afgevoerd naar een
inrichting. De volgende dag is Maarten in de inrichting. Zijn gedachten zijn
losse flarden. Maartens waarneming van Maandag beslaat 8 regels. Met zijn ogen
gesloten hoort Maarten de stem van een vrouw (Vera) die fluistert dat het raam
gemaakt is en dat de lente op punt staat te beginnen.

De Analyse

Personen:

Maarten Klein: 71
jaar, geboren in Nederland maar hij woont al 15 jaar in Amerika, hij werkte bij
de IMCO (een visserijorganisatie) Als notulist en als iemand die zich
bezighield met vangstquanta (beide functies waren zeer gericht op feiten, de
vissen hielden zich echter nooit aan de vangstquanta) en hij heeft nog altijd
zijn oude dienstwoning. In het verhaal wordt hij steeds dementer

Vera Klein: zij is
50 jaar Maartens vrouw, hulpeloos slachtoffer als Maarten voor haar steeds meer
een vreemde wordt. Ook is zij moeder van Fred en Kitty (die leiden nu duidelijk
hun eigen leven)

Maartens Vader:
Hoewel dit geen levend persoon is speelt hij toch een belangrijke rol in de herinneringen
van Maarten. Hij is 30 jaar geleden gestorven. Hij noteerde elke dag de
temperatuur, hij wilde net als Maarten het leven ordenen aan de hand van
feiten, maar voor Maarten helpen de feiten niet meer als alle werkelijkheid wegglipt
naarmate hij dementer wordt.

Karen: Maartens
eerste liefde, zij leeft nog erg voor Maarten. Maarten was ooit met haar
verloofd, maar die verloving werd verbroken, sinds dien heeft hij haar nooit
meer gezien

Simic: Maartens
oude collega, hij sneed zij polsen door na een nacht vol drank. Ook Simic leeft
nog erg voor Maarten onder andere door de methode Simic.

Milieu:

Het verhaal speelt
zich af in het milieu van de Amerikaanse middenklasse

Tijd:

Het verhaal speelt
in de winter en met het verhaal verstrijken 9 dagen

Ruimte:

Het verhaal speelt
zich af in Gloucester in de VS

Perspectief:

Het grootste deel
van het boek heeft een ik-perspectief. De ik-persoon is onbetrouwbaar: hij is
aan het dementeren. Je hebt vrij snel door dat Maartens beschrijvingen niet betrouwbaar
zijn. Aan het einde van het boek, is ook het ik-perspectief verdwenen. Maarten
praat tegen zichzelf (in je jij-vorm) of over zichzelf (in de hij-vorm). Deze
verschuiving is tekenend voor het verlies van Maartens identiteit.

Thema:

Een veel voorkomend
verschijnsel in Bernlefs boeken is het thema "vergeten". In
'Hersenschimmen' is het vergeten in de zin van verdwijnen: Het verleden van
Maarten Klein (de hoofdpersoon) 'verdwijnt': hij kan het zich niet herinneren.

Een ander thema is
desoriëntatie: Maarten Klein vergeet veel dingen en raakt daardoor
gedesoriënteerd. De sneeuw draagt extra bij aan deze desoriëntatie

Ook is er de vraag
of het leven wel aantoonbaar is zijn het geen "hersenschimmen" toont
het leven wel samenhang, heeft het wel zin. Maarten en zijn vader hielden
allebei feiten bij, maar het leven trok zich daar niks van aan.

Realiteit:

Het verhaal is niet
echt gebeurd. Het had op zich echt gebeurd kunnen zijn, maar het snelle
dementerings proces van Maarten is erg onwaarschijnlijk.

Taalgebruik:

Bernlef noteert
slecht feiten en nauwelijks gevoelens. Ook worden, naarmate het dementerings
proces van Maarten vordert, steeds kortere zinnen gebruikt en op het laats
heeft het geschrevene nauwelijks nog samenhang en worden slechts waarnemingen
genoteerd

Humor:

Er is geen sprake
van humor, hoewel sommige gebeurtenissen als humoristisch kunnen worden gezien.

Structuur:

Het boek is
verdeeld in 9 (niet genummerde) stukken, die elk na een witregel openen met een
cursief gedrukte zin.

Elk deel is een
nieuwe dag. De gebeurtenissen worden gescheiden door witregels. De fragmenten
worden korter aan het einde van het boek.

Motieven:

Dementie,
desoriëntatie, vervreemding en ouder worden.

Literatuurmeter

A. Het onderwerp
van "Hersenschimmen", de dementerende Maarten Klein is een goed
onderwerp. Er zijn erg weinig romans over dementie en het is toch een onderwerp
waar bijna iedereen direct of indirect wel mee te maken krijgt. Daarom is het
goed dat hier een boek over is geschreven, bovendien valt er van dit onderwerp
een heel mooi verhaal te schrijven. "Hersenschimmen" is hier een goed
voorbeeld van. Het enige nadeel is dat het niet echt een heel opwindend
onderwerp is. Een 8.

B. De vertelstijl
van "Hersenschimmen" is kort en zakelijk, alleen de feiten worden
weergegeven en geen gevoelens. Dit maakt "Hersenschimmen" juist een
heel goed boek, doordat er onder deze laag van de 'werkelijkheid' een hele laag
gevoelens zit die je er min of meer bewust bijbeleeft. De verhaalopbouw is niet
echt vloeiend, zo heb je min of meer het gevoel dat je midden in het verhaal
begint. Aan de andere kant maakt dit het verhaal ook weer spannend. Het
taalgebruik is op het laats heel vaag, maar dit komt door het demeterings
proces van Maarten. Een 7.5.

C. De bedoeling en
het thema van de schrijver zijn goed. Deze roman zet je zeker aan het denken.
De interesse van Bernlef in het menselijk brein schemert misschien wel erg door
en het  verhaal is dan misschien meer een
'experiment', maar op zich zijn dit geen hinderlijke factoren. Een 7.

D. De
herkenbaarheid van de personen is niet groot in die zin dat ik me er niet mee
kan identificeren. Ik ben geen oude man van 71. De personen zijn echter wel
herkenbaar in die zin dat als ik aan oudere mensen denk dat hun leefstijl erg
overeenkomt met die van Maarten en Vera. Als Maarten bijvoorbeeld zegt van:
"Gewoon even lopen om het lopen, hier en daar een kast open doen,
zomaar." dan is dit toch erg herkenbaar en volgens mij heeft Bernlef zich dan
ook goed verdiept in oudere/dementerende mensen. Een 8.

E. Het boek is best
wel sterk voor mijn gevoel gaan leven. Dingen als dementie, ouderdom, vergeten
en desoriëntatie zijn toch geen luchtige onderwerpen, als er dan een goed boek
over wordt geschreven kan dit precies het zetje zijn om eens goed over deze
onderwerpen te gaan nadenken. Maar misschien vult Bernlef het allemaal iets te
veel in. Zo laat hij het dementerings-proces tot het einde aan toe zien,
terwijl hij niet kan weten hoe dit is. Al dit invullen kan er voor zorgen dat
je er minder over na gaat denken. Aan de andere kant is het goed dat Bernlef
'verder' gaat met zijn beschrijving van het dementerings-proces. Een 7.5.

Totaalcijfer een 7,6.

Recensie

KOP

CYRILLE OFFERMANS; De
wellust van het dagelijkse, uit: "De groene Amsterdammer" van
21-11-1984

INFORMATIE

Offermans is het
eens met Aad Nuis: "Bernlefs vorige boeken waren dan wel nooit echt
slecht, een zekere beheersing van het vak moest men de schrijver ook nagegeven,
maar wel waren die boeken altijd wat grijs, saai en oppervlakkig. Pas nu met
"Hersenschimmen" ligt dat allemaal een beetje anders" Offermans
sluit zich hierbij niet aan en zegt dat dit vooral de vooroordelen van de niet
lezer waren.

Offermans zegt dat het
vorige werk van Bernlef niet slecht was en dat dit een duidelijke lijn, thematisch
en stilistisch gezien, vertoont. Wel geeft zij toe dat "Hersenschimmen"
een geslaagder en gedurfder boek is. Offermans vindt "Hersenschimmen"
dus duidelijk een goed boek. Wat zij goed vindt geef ik hier per punt dat
Offermans behandelt weer.

Stijl:

"…de als
kritisch bedoelde gedachte dat het vroegere werk grijs en oppervlakkig zou zijn
getuigt in hoofdzaak van een niet werkelijk geïnteresseerde lektuur. Anders zou
het de lezer moeten zijn opgevallen dat grijsheid en oppervlakkigheid niet
zozeer intrinsieke eigenschappen van Bernlefs proza zijn, dan wel objekten van
onderzoek en wellust van de schrijver. Berlefs stijl is ingehouden, gericht op
het verwoorden van de nuanceringen in de grijze alledaagsheid, en dat is heel
wat moeilijker dan het kwistig strooien met spektakulaire en kleurrijke
beelden." Kort samengevat zegt Offermans, ook later in de tekst, dat
Bernlef zijn 'saaiheid' zo weet te gebruiken dat het toch een heel 'spannend'
boek wordt.

Stroming:

Offermans noemt de
vroegere stroming van Bernlef uit zijn Barbarber periode speels 'realisme', dit
staat volgens haar niet in een spanningsverhouding met het 'irreële'. Zij is
het met Bernlef eens dat Zweedse schrijvers Bernlefs ogen hebben geopend. Dit
resulteerde tot "Hersenschimmen" (dat zich in de sneeuw afspeelt).

Personen:

Maarten: "Ik
verlang naar de wellust van het dagelijkse, de gang van ding naar ding."
dit zegt hij omdat de werkelijkheid bij hem weg wordt geslagen. Offermans vindt
dit allemaal heel mooi. En legt de link tussen dit zinnetje en de spanning in
Bernlefs romans. Verder vermeld Offermans dat er nauwelijks objectieve
waarneming is, dit komt door het gekozen perspectief.

Auteur:

Offermans is
overduidelijk een groot liefhebber van Bernlefs proza en is dan ook erg
positief over "Hersenschimmen".

BEOORDELING

Naar mijn mening is
Offermans iets te positiefs en zij levert dan ook geen kritiek op het boek.
Verder heb ik wel wat aan deze recensie, het maakt een hoop duidelijk. Maar
Offermans gebruikt erg veel leuke termpjes, zonder echt met concrete
voorbeelden te komen.

• Verloren Zoon
• Eclips
• Achterhoedegevecht
• Verzamelde Gedichten
• Vallende Ster