Boekverslag : J. Bernlef - Hersenschimmen
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 1752 woorden.
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 1752 woorden.
Eerste druk: 1984
Samenvatting:
De hoofdpersoon van het boek is Maarten Klein, 71 of 72 jaar oud, en gepensioneerd secretaris van de IMCO, een internationale maritieme organisatie. Een tijdje na de oorlog is hij met zijn vrouw Vera naar het plaatsje Gloucester in Amerika geëmigreerd waar hij nu een rustig leven leidt. Geleidelijk aan veranderen er dingen in Maartens brein. Hij raakt steeds vaker afwezig, doet vreemde dingen en vergeet bepaalde herinneringen. Het begint vrij onschuldig maar al gauw wordt het erger. Dokter Eardly komt erbij die hem tabletten voorschrijft en zegt dat Vera en Maarten samen in oude fotoboeken moeten kijken. Toch gaat het nog verder bergafwaarts en moet er een hulp in de huishouding komen. Dat wordt Phil Taylor, een jong blond meisje. Maarten wordt steeds verwarder, doet steeds vreemdere dingen en zakt steeds verder weg in zijn gedachten. Er valt nu helemaal niet meer normaal met hem te praten. Op het laatst wordt hij opgehaald en naar een tehuis gebracht.
Structurele argumenten
Thema, idee en motieven:
Het hoofdthema van het boek is dementie, het proces van dementie. Maarten Klein voelt zich verward en lijdt aan geheugenverlies. Hij vervreemdt van zijn vrouw met wie hij al jaren is getrouwd.
Het idee van dit boek, dementie beter te leren begrijpen
Enkele motieven in het boek zijn:
- de winter. Maarten heeft een hekel aan de winter, hij verlangt daar de lente. In de winter vervaagt alles, alles lijkt op elkaar. Net als in zijn hoofd.
- de oorlog is een motief. Maarten denkt hier vaak aan terug, hier kan hij zich wel dingen van herinneren. Toch haalt hij later het heden en verleden door elkaar.
- Feiten. Zijn vader hield van feiten. Alles kunnen meten en opslaan in grafieken. Op een keer wilde Maarten zijn liefde voor Vera in een grafiek zetten.
- Taal, hij kan later de taal niet meer goed beheersen. Hij kan de woorden niet meer goed lezen. Hij heeft zelf door( op een helder moment), aan het eind van het boek dat hij onzin uitkraamt. ‘Er zit geen verhaal in!’ Ik denk dat Karl Simic, een oud-collega van hem, een leidmotief is. Hij denkt elke keer aan hem terug. Dat hij iets had kunnen doen voordat hij zelfmoord pleegde. Hij past ook vaak zijn methode toe, als hij in het nou gedreven is.
Hoofdpersoon:
De hoofdpersonen in dit boek zijn Maarten Klein en zijn vrouw Vera.
- Maarten is ongeveer. 72 jaar en is geboren in Alkmaar, maar verblijft al vijftien jaar in Amerika, waar hij werkte als secretaris bij een internationale visserijorganisatie. Inmiddels is hij gepensioneerd. Maarten is een gewone, alledaagse man. Hij is een beetje verlegen; zijn vader noemde hem een archeoloog, omdat hij altijd naar de grond keek. Maarten verliest steeds meer van zijn geheugen en veranderd dus door het verhaal heen. Hij is een round character.
- Vera, is zo'n vijftig jaar met hem getrouwd. Ze is hulpeloos toeschouwer en slachtoffer van het dementeringsproces dat zich bij Maarten in vrij snel tempo voltrekt. Maarten en Vera hebben twee kinderen, Fred en Kitty . Zij leiden hun eigen leven en hebben vrijwel geen contact meer met hun ouders. Er wordt niet gezegd wat ze doen of waar ze wonen, alleen dat ze 'overkwamen' toen Maarten en Vera veertig jaar getrouwd waren. Op pagina 8 zegt Maarten: “Waar blijven de kinderen toch”, waarop Vera antwoord “De kinderen? Waar zouden die anders zijn dan in Nederland.” Maarten bedoelt hier de buurkinderen, Vera hun eigen kinderen. Die wonen dus in Nederland. Vera is een round character, de kinderen zijn flat characters, evenals alle andere personages in het verhaal.
Tijd:
Het verhaal is niet-chronologisch verteld. De logische tijdsvolgorde beslaat negen achtereenvolgende dagen, maar wordt regelmatig onderbroken door herinneringen en overpeinzingen (flashbacks).
Het verhaal speelt zich af rond 1982: Maarten vertrok in 1967 uit Bonn en is nu vijftien jaar in de Verenigde StaDe verteltijd is 143 bladzijden, de vertelde tijd (inclusief de flashbacks) is circa 65 jaar (van ver voor de Tweede Wereldoorlog tot 1982), zonder flashbacks slechts negen dagen. De gebeurtenissen tijdens de negen achtereenvolgende dagen worden in de tegenwoordige tijd verteld, net als de andere herinneringen.
Het begrip tijd is een belangrijk aspect in deze roman. Maarten Klein verliest steeds meer zijn grip op de werkelijk, mede omdat hij zijn besef van tijd kwijtraakt. Hij vergeet de dingen uit het nabije verleden, maar gebeurtenissen uit het verre verleden herinnert hij zich soms heel precies, zelfs dingen die Vera al niet meer weet (bijv. de herinnering aan de schepenlift aan de Postjesweg). Bij de foto's uit het album kan hij zich steeds minder voorstellen. Hij heeft het gevoel dat er een lek in hem zit, waardoor al zijn herinneringen verdwijnen. De gebeurtenissen uit het verleden dringen zich willekeurig aan hem op. Steeds vaker verwart hij heden en verleden. In een gesprek met Phil Taylor maakt Vera duidelijk hoe belangrijk herinneringen zijn: 'Mensen zoals wij leven van hun herinneringen. Als die er niet meer zijn, is er niets meer. Ik ben bang dat hij zijn hele leven aan het vergeten is. En alleen met die herinneringen leven terwijl hij ernaast zit... leeg' (blz. 90).
Ruimte:
Maarten Klein en zijn vrouw Vera wonen al zo'n vijftien jaar in de Verenigde Staten, in het stadje Gloucester ten noorden van Boston. In de flashbacks speelt Nederland een grote rol, met name de kustgebieden van Zeeland en Noord-Holland. Daarnaast zijn er herinneringen aan Parijs.
De plaats waar het verhaal zich afspeelt, troosteloos kustgebied in de VS, is niet toevallig gekozen. De kinderen van de Kleins wonen ver van hen vandaan, Maartens banden met zijn werk in Boston bestaan al enkele jaren niet meer en de meeste van zijn herinneringen liggen in Holland. Het echtpaar bevindt zich geografisch en sociaal in een isolement. Maartens isolement gaat nog verder, hij vervreemdt uiteindelijk ook van Vera. De ruimte-elementen Amerika (ander land, andere taal) en sneeuw (geen onderscheid meer tussen de dingen, alles lijkt op elkaar en vervlakt) spelen een belangrijke rol. Herhaaldelijk geeft Maarten de winter de schuld van zijn vergeetachtigheid, hij verlangt naar de lente.
De Realistische argumenten
Het verhaal komt erg dicht bij hoe de realiteit eruit kan zien. Het is heel werkelijk geschreven en het proces dat Maarten Klein doormaakt is herkenbaar.
De (psychologische) reacties van Maarten en zijn omgeving lijken me ook heel realistisch. Eerst het ontkennen, hopen dat het iets anders is. De omgeving die ziet dat er iets mis is, en de persoon zelf niet wil erkennen dat er inderdaad wat aan de hand is.
Vernieuwingsargumenten
De recensies over het vernieuwingsgehalte van dit boek waren positief. Het werd zeer positief ontvangen als een erg goed boek dat zich onderscheidde van andere boeken door de aangrijpende manier van schrijven.
Hier ben ik het mee eens, niet zozeer wat betreft het onderwerp en hoe daar mee om is gegaan, ik heb simpelweg te weinig boeken gelezen met dit onderwerp, maar meer over de manier van schrijven. Het greep aan, het was eenvoudig om de wanhoop te voelen en je ermee te identificeren.
Morele Argumenten
Ik heb in dit boek niet echt een idee van de schrijver gevonden die hij ons mee wilde geven. Misschien was het ‘pluk de dag’, het is immers vergankelijk. En zalen waar je nu van kan genieten kunnen wegglijden.
Emotivistische argumenten
Uit de recensies kwamen verschillende zaken:
- Geheugenverlies en wat daarop volgt van binnenuit onder woorden brengen is geen sinecure
- Het geheugenverlies leidt er ook toe dat Maarten heden en verleden door elkaar gooit, dat zowel tot komische als ontroerende situaties
- Komisch is de tegenstelling tussen de zelfverzekerdheid van Maarten voortdurend en waarschijnlijk demonstratief voor de dag legt en de volstrekt stuurloze held waaraan hij feitelijk ten prooi is gevallen
Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer
- Het zou goed zijn als Bernef met zijn tiende roman, misschien wel de beste die hij in een alweer 25-jarige loopbaan op zijn naam bracht, eens uit de schaduw van de relatieve onbekendheid trad. Mogelijk kan de een van de prijsgevende instanties die dit najaar de gebruikelijke potjes verdelen daar een –naam mijn mening verdiende bijdrage aan geven.
Jaap Goedegebuure, Haagse Post
Intentionele argumenten
Ik denk dat de bedoeling van de schrijver is het hele dementieproces laten zien aan de lezer. De gevoelens die erachter liggen en deze op een toegankelijke manier presenteren.
Stilistische argumenten
De stijl van het boek vond is erg goed. Het was op een sobere, maar daardoor indringende manier geschreven. De zinsbouw is niet moeilijk en zijn woordkeus is eenvoudig. Vooral het laatste gedeelte van het boek vond ik erg sterk, dat was geen echte verhaallijn meer maar erg gefragmenteerd. Het was echt een inleving in de wereld van een gefragmenteerde geest. Iemand die slechts op sommige momenten helder is. De wanhoop was op dat moment echt te voelen, niet alleen van de persoon zelf die ze zekerheid van de werkelijkheid verliest, maar ook hoe de omgeving zich vervolgens moet voelen.
Eigen argumenten
Perspectief:
Het boek is geschreven vanuit het ik-perspectief, vanuit Maarten. Hij weet net zomin als de lezer hoe het allemaal zal aflopen. In het begin heeft Maarten wel besef van zijn kwaal, al duidt hij de winter vaak aan als oorzaak. Hij denkt dat het allemaal wel over zal gaan als de lente komt. Hij realiseert zich wel dat hij er verder weinig teken kan doen. Langzamerhand verdwijnt zijn persoonlijkheid. Hij voelt zich als “een zeilschip dat in een windstilte is terechtgekomen. En dan plotseling is er even weer wat wind, vaar ik weer. Dan heeft de wereld weer vat op me en kan ik weer bewegen” (dit zegt hij tegen Vera, p. 63). Op het eind weet hij helemaal niets meer. De lezer kan hier nog maar weinig informatie uit halen. Het boek vervalt tot losse zinnen en zelfs losse kreten.
Genre:
Het is een psychologische roman. Het verteld over de ontwikkeling van Maarten, zijn geestesziekte en de omgeving.
Mening:
Hersenschimmen vond ik een van de mooiste boeken die ik heb gelezen. Het was ontzettend aangrijpend. Dat komt onder andere door het perspectief: het ik-perspectief waar alles voor Maarten net zo verrassend is als de lezer. Hierdoor is het ook zo dat het onbegrip en de wanhoop meer naar voren komt dan als door de schrijver was gekozen door een ander perspectief.
Daarnaast vind ik het erg sterk dat de schrijver niet gekozen heeft om op een gegeven moment over te gaan op de alwetende verteller. Hierdoor blijven de heldere momenten van Maarten bij, en merk je dat er steeds grotere ‘gaten’ komen in zijn geheugen en helderheid. Op het laatst zijn het alleen korte zinnetjes en kreten.
Het onderwerp van het boek sprak me ook erg aan. Dementie en andere verstandsziekten boeien me enorm. Niet alleen de chemische processen in een lichaam, maar ook hoe een persoon en zijn omgeving ermee omgaan. Hierdoor was het nog mooier om te lezen.
Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen