Boekverslag : J. Bernlef - Hersenschimmen
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 2511 woorden.
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 2511 woorden.
J. bernlef: hersenschimmen
Titel: Hersenschimmen
Auteur: J. Bernlef (is pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman)
Eerste druk: 1984 (is hierna nog 14 keer herdrukt, meerdere malen in andere talen vertaald en verfilmd)
Uitgeverij:Meulenhoff Amsterdam
Gelezen: Grote lijsters, Wolters-Noordhoff
Gegevens over de schrijver: J. Bernlef heet eigenlijk Hendrik Jan Marsman. Hij is geboren op 14 januri 1937 in Sint-Pancras. Zijn vaak sombere proza en poëzie kan men makkelijk herkennen aan het eenvoudige en koele taalgebruik. Bernlef heeft zo’n dertig boeken
op zijn naam en wordt nu overal gewaardeerd. Dit grote succes kwam langzaam op gang, maar hersenschimmen gooide er grote vaart in.
Poëziewerken van Bernlef zijn bijvoorbeeld: Ben even weg (1965), Grensgeval (1972),
Alles terug gevonden/ niets bewaard (1982) en Winterwegen (1983); prozawerken zijn
bijvoorbeeld: Stenen spoelen (1960), Stukjes en beetjes (1965), Sneeuw (1973), Meeuwen
(1975), Onder ijsbergen (1981) en Regen (1982).
Titelverklaring
‘Hersenschimmen’ duidt op het idee, dat er van het leven uiteindelijk niets anders overblijft dan wat vage bewustzijnstoestanden, wat hersenschimmen, illusies zoals maarten dat heeft. Aan het eind van de roman, als Maarten nauwelijks meer besef heeft van het hier en nu, denkt hij in een van zijn spaarzame heldere momenten: ‘In het leven terug?… maar waar is zo iets gebleven?… is er wel zo iets?… of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?… hersenschimmen?’
Genre
Het hoofdgenre van dit boek is dat het een roman is en dat is duidelijk te merken aan
het aantal pagina’s en natuurlijk de karakterontwikkeling van de hoofdpersoon. Ik denk dat het een psychologische roman is. Je leeft als lezer namelijk het hele boek door met de gedachten van de hoofdpersoon, Maarten Klein.
Motto
A touching dream to which we all are lulled
But wake from separately (uit: ‘The Building’ van Philip Larkin)
Letterlijk vertaald betekent het dit: ‘Een mooie droom waar iedereen wordt
ingewiegd, maar elk afzonderlijk van de dood. Het leven lijkt geweldig mooi en levendig, maar het is in feite langzaam doodgaan.’ Ik denk ook, dat dat afzonderlijk slaat op e scheiding die tussen maarten en vera ontstaat. Ze hebben er beide last van, problemen mee, maar elk anders en afzonderlijk, en toch beide op weg naar de dood.
Samenvatting:
Hoofdpersoon en verteller in deze roman is de Nederlandse Maarten Klein, 72 jaar oud.
Hij woont met zijn vrouw Vera al zo’n vijftien jaar in de Verenigde Staten, in het
plaatsje Gloucester, aan de kust boven Boston. Hun twee kinderen, Fred en Kitty, zijn al
het huis uit. Maarten is sinds enkele jaren gepensioneerd. Hij werkte bij de IMCO, een
internationale visserijorganisatie. Hij is in zijn dienstwoning, die
uitkijkt op de in zee uitstekende rots Eastern Point, blijven hangen.
Het verhaal begint op een winterse zondag; buiten ligt sneeuw. Maarten Klein
staat voor het raam en ziet uit naar de schoolbus die de kinderen uit de buurt
thuisbrengt. Op zondag rijdt de bus echter niet. Een blik op de buitenthermometer, die aan
Maartens vader toebehoord, stuurt zijn gedachten naar het verleden: Domburg, zijn ouders,
opa en oma. Maartens herinneringen aan de bewaarschool leiden ertoe dat hij op een stoel
klimt om een potlodendoos te zoeken, terwijl hij denkt dat hij zich in het materiaalhok
van de bewaarschool bevindt. Achteraf dringt het besef dat hij iets vreemds deed, wel tot
hem door. Op tafel ligt The Heart of the Matter van Graham Greene met een buskaartje erin.
Nu eens meent Maarten het boek voor het eerst te zien en weet hij van het buskaartje niks
af, dan weer herinnert hij zich het boek zelf gekocht te hebben en de busreis zelf gemaakt
te hebben. Op zondag eet het echtpaar traditioneel pizza. De pizza is aanleiding tot het
ophalen van gezamelijke herinneringen van Maarten en Vera aan Rome. Maarten blijkt zich
van die vakantie niets te herinneren, maar weet dit verborgen te houden voor Vera, want
het verontrust hem. Na een partij schaak gaan ze naar bed.
Na een nacht die Maarten voor een groot gedeelte (vergeefs) puzzelend aan de
keukentafel heeft doorgebracht, brengt hij Vera ontbijt op bed. Vera blijkt al tien jaar
geen suiker meer in haar koffie te gebruiken. ‘Verstrooidheid,’ zegt Maarten.
Maarten realiseert zich op een dag dat hij wat vergeetachtig aan het worden is. Hij
vergeet soms wat hij die dag nog gedaan heeft en lezen gaat ook al niet meer zo heel erg
goed. Hij moet telkens teruglezen wat hij nu ook al weer gelezen had. Hierbij speelt ook
een rol dat hij geen concentratie meer heeft en meer met zijn gedachten bij vroegere
tijden is. Dingen in het heden vergelijkt hij eigenlijk telkens met situaties in het
verleden. Gelukkig is zijn vrouw Vera er nog die hem altijd weer uit de droom helpt. Het
dagdromen van Maarten leidde namelijk vaak tot gevaarlijke situaties binnenshuis. Hij
staat bijvoorbeeld midden in de nacht op en kleed zich aan totdat hij zich realiseert wat
hij doet.
Als Maarten de volgende dag Robert, de hond, uitlaat gaat hij naar een bar toe en
terwijl hij daar iets zat te drinken veranderde de tijd in zijn hoofd weer. Hij zag een
meisje met wie hij vroeger een intieme relatie mee had gehad. Ook bedacht hij zich opeens
dat hij naar een vergadering moest van het IMCO (zijn oude werk) In zijn vergeetachtigheid vergat hij
Robert en liep naar het huis waar de vergadering gehouden zou worden. Toen er niemand
aanwezig was forceerde hij de deur maar met een schroevendraaier en wachtte. Toen er
niemand kwam ging hij weer naar huis waar Vera heel ongerust op hem wachtte en hem
duidelijk maakte dat hij allang niet meer werkte. Ze drukte hem ook op het hart dat hij
nooit meer de hond alleen moest achterlaten.
De volgende dag bleef Maarten thuis en Vera ging even weg. Na een tijdje begon hij
ongerust te worden en belde de bibliotheek op waar Vera vroeger werkte. Hij was echter
weer vergeten dat ze daar al lang niet meer werkte. Toen Vera constateerde dat Maarten
steeds vergeetachtiger begon te worden ging ze naar de dokter toe. Hij raadde haar aan
samen met Maarten foto’s van vroeger te bekijken en zijn herinneringen weer in de
juiste tijd te plaatsen. De therapie werd helemaal nodig toen Maarten terugkeerde naar
zijn jeugdjaren en Vera aanzag als zijn moeder. Ook met Robert mag hij niet meer uit
wandelen, omdat hij anders zou verdwalen.
Toen Vera even weg moest om wat boodschappen te doen liet ze Robert gelijk even in de
tuin in plaats van hem uit te laten. Toen Maarten een paar minuten later naar buiten keek
zag hij Robert zitten. Omdat Vera alle deuren op slot had gedaan en de ramen ook gooide
Maarten met een stoel het raam in om Robert maar binnen te laten. Hij vond het zielig dat
hij daar zo in de kou lag. Toen Vera thuis kwam wist Maarten niet eens meer hoe het
gebeurd was.
Langzamerhand ging Maarten steeds meer achteruit en het werd zo erg dat er zelfs een
verzorgster in huis moest komen om Maarten bij te staan: Phil Taylor. Maarten ziet haar
meestal aan als zijn dochter of één van haar vriendinnen.
Toen maarten even de kans zag glipte hij, zonder jas, naar buiten en dwaalde doelloos
rond door de duinen. De vuurtorenwachter ziet hem en brengt hem in z’n Jeep naar
huis. Maarten denkt dat hij door de Amerikanen wordt meegenomen die Nederland komen
bevrijden. Ook de dokter en het Ambulance personeel dat hem komt ophalen ziet hij aan als
de bevrijders.
Maarten wordt ‘s nachts wakker met zware hoofdpijn en een hevig dorst.
Hij staat op. Zijn in het donkere raam weergespiegelde gestalte herkent hij niet. Beneden
peutert hij de foto’s uit het album los en verbrandt ze in de open haard. Een vrouw
(Vera) leest Maarten voor uit een boek met op het omslag een man met een hoed (Our Man in
Havana). Dan staat er een lange witte auto voor de veranda; Maarten wordt afgevoerd naar
een inrichting.
In de inrichting. ‘Mensen zitten in lange rijen op banken en houten
schragen… vrouwen en mannen… verdoofd lijkt wel zoals ze daar voor zich uit
zitten te staren naar de witgesausde muur.’ Een dag gevuld met zitten,
bezigheidstherapie, koffie, thee en pillen. Dan brengen zij ‘het’ naar een
ruimte met bedden… ‘zij zetten het op de rand van zo’n bed… zij kleden
het uit… zij doen het een pyjama aan… zij duwen een pil in zijn keel…
zijleggen hem in bed.’ In de nacht vindt Maarten ‘haar’ hand (van zijn
moeder of van Vera) die hem troost en rust geeft. ‘…zij draagt je… ik draag
je… kleine jongen van me…de hele lange bange nacht door zal ik je dragen tot het
weer licht wordt.’
Maarten’s waarneming van deze beslaat acht regels. Met zijn ogen gesloten hoort
Maarten de stem van een vrouw (Vera) die fluistert dat het raam gemaakt is en dat de lente
op het punt staat te beginnen.
opbouw en structuur:
Het boek heeft 160 bladzijden. Deze zijn verdeeld in negen (niet genummerde)
hoofdstukken, die elk na een witregel openen met een schuin gedrukte zin. Elke
schuingedrukte regel geeft tevens het begin van een nieuwe dag aan. De afzonderlijke
gebeurtenissen per dag worden weer gescheiden door witregels. Aan het eind van de roman
worden de fragmenten steeds korter.
Personages
Maarten: 72 jaar, geboren in Alkmaar, maar verblijft al vijftien jaar in Amerika, waar
hij werkte als secretaris bij een internationale visserijorganisatie. Inmiddels is hij
gepensioneerd. Hij is een gewone, alledaagse man. Hij is een beetje verlegen; zijn vader
noemde hem altijd archeoloog, omdat hij altijd naar de grond keek. Ook is hij vaak wat
angstig en gesloten.Hij was altijd een man van de klok. Aan de winter heeft hij een hekel,
dat maakt hem ongedurig. Hij is op zijn 21e jaar verloofd geweest met Karen, zijn
jeugdliefde en is nu al vijtig jaar met zijn vrouw, Vera.
Vera: Zij is de vrouw van Maarten , al zo’n vijftig jaar. Ze is een hulpeloze
toeschouwer en slachtoffer van het snelle dementeringsproces van Maarten. Ze heeft
‘groene ogen met donkere spikkeltjes in de pupillen’. Doordat het hele verhaal
door Maartens ogen wordt gezien komen we niet veel te weten over Vera’s uiterlijk.
‘Papa en mama’: De ouders van Maarten komen alleen voor in zijn herinnering.
Papa is in 1956 overleden en mama, volgens Maarten, in 1950. In zijn verwarring meent
Maarten verschillende malen dat ze nog in leven zijn. Aan papa wordt Maarten voortdurend
herinnerd door zijn bureau dat nu in Maartens bezit is, en door de Heidensieck-thermometer
die nu aa het raamkozijn is vastgeschroefd. Over zijn moeder zegt Marten: ‘ Een beter
moeder was er waarschijnlijk niet. Ze zorgde zo goed voor me dat ik me nauwelijks een
moment kan herinneren dat ik ruzie met haar had. Als ze kwaad was, zweeg ze alleen maar.
Dan ging ze aan tafel zitten met een kop the voor zich en dan keek ze me zwijgend
aan… Dat vond ik veel erger dan ruzie, zoals ik die wel met papa had.’ Maartens
vader vergeleek zijn vrouw met het adagio uit de veertiende pianosonate van Mozart:
‘Even klaar, helder en ondoorgrondelijk.’ Deze woorden hebben een diepe indruk
op Maarten gemaakt, hij herhaalt ze enkele malen in de roman.
Phil Taylor: De gezinshulp, met haar oergezonde fysiek en motoriek en haar oernuchtere
boerenverstand, treedt te laat Maartens leven binnen om voor hem nog een rol van belang te
spelen. Voor haar is Maartens bewustzijn gesloten; hij kan haar naam niet onthouden,
vraagt zich voordurend af wie zij is en verwart haar met Karen, zijn dochter Kitty en met
Greet Laarmans. Als Phil niet een van deze drie is, is ze voor Maarten ‘dat blonde
meisje’ of ‘die jonge vrouw’ van wie hij de naam niet weet en waarvan hij
niet wat ze in zijn huis doet.
Thema(tiek)
Het thema is hier duidelijk dementie. Het boek beschrijft het hele dementieproces van
Maarten Klein. Hij verliest de greep op de werkelijkheid en lijdt aan geheugenverlies. Ook
vervreemdt hij van zijn vrouw met wie hij al lange tijd getrouwd is. Het feit dat het
winter is betekend dat alles erg op elkaar lijkt, wat in het geval van Maarten ook zo is;
alles is zo vaag. Een vleugje liefde als klein thema komt hier ook wel naar voren. De
liefde van Vera voor Maarten is oneindig. Ze doet alles voor hem, ze doet alles om hem te
helpen in zijn dementieproces. Ze blijft van hem houden en valt nooit echt flink tegen hem
uit als Maarten iets doet wat vreemd is of niet door de beugel kan. Ze vindt het ook verschrikkelijk als maarten wordt afgevoerd naar een dementietehuis.
De zin van het leven: Maartens vader was griffier: hij registreerde feiten, en in zijn
vrije tijd noteerde hij weergegevens. Hij geloofde in het vastleggen van feiten. Hij
veronderstelde dat er een systeem was achter die feiten, maar zijn tijd was te kort om dat
systeem te achterhalen. Maartens werk bij de IMCO bestond ook uit het vastleggen van
feiten. Steeds vaker vraagt hij zich echter af of dat werk wel zinvol is. De scholen
vissen in de zee bijvoorbeeld trekken zich niets aan van de cijfers in de statistieken.
Dit alles lijkt te wijzen op de opvatting dat de mens alleen feiten kan registreren, maar
niet in staat is de werkelijkheid achter de feiten te bepalen; de mens is niet in staat
het systeem, de zin van het leven, te achterhalen.
Perspectief/ tijd/plaats
Op de laatste pagina’s na, waarin Maarten in de hij-, je- en zelfs het-vorm over
zichzelf spreekt, is een ik-vertelsituatie, waarin de ‘ik’ hoofdpersoon is van
het verhaal. Het dementeringsproces wordt dus vanuit de dementerende beschreven. Al snel
wordt duidelijk dat de informatie die de belevende en vertellende ik geeft niet altijd
even betrouwbaar is. Met name de reacties van Vera zijn vrouw en de gesprekken òver hem
die Maarten opvangt en feilloos weergeeft, corrigeren zijn visie. De lezer, met een beter
geheugen en de mogelijkheid om terug te bladeren, heeft bovendien een voorsprong op
Maarten,die wel nauwkeurig registreert, maar dat even snel weer geeft, waardoor hij niet
meer in staat is bepaalde gebeurtenissen te interpreteren.
Het verhaal is chronologisch verteld, met veel flash-backs en herinneringen. Er worden
negen achtereenvolgende dagen vertelt. Ik weet niet hoe je het noemt, maar de lezer weet net zo min als maarten hoe dit zal aflopen. Het verhaal speelt zich af in 1982;
Maarten vertrok in1967 uit Bonn en is nu vijftien jaar in de Verenigde Staten. De vertelde
tijd (inclusief de flash-backs) is ongeveer 65 jaar (van ver voor de Tweede Wereldoorlog
tot 1982). De gebeurtenissen tijdens de negen achtereenvolgende dagen worden in de
tegenwoordige tijd vertelt, net als de andere herinneringen.
Maarten en Vera wonen al zo’n vijftien jaar in de Verenigde
Staten, in het stadje Gloucester ten noorden van Boston. In de flash-backs speelt
Nederland een grote rol, met name de kustgebieden van Zeeland en Noord-Holland. Ook zijn
er herinneringen aan Parijs. Het echtpaar Klein bevindt zich ook in geografisch opzicht in
een isolement.
Mening
ik denk dat het boek best echt waar had kunnen zijn. Daarom raakte het me ook zo, ik leefde vooral heel erg mee met vera. Ik kon me het allemaal heel goed voorstellen, het had zo een beschreven waargebeurd verhaal kunnen zijn. Ik vond in dit boek (in tegenstelling tot veel andere “doordachte” boeken (bv van harry mulisch) hier al die motieven en hint ontzettend goed in. Alles heeft wel een betekenis. Erg mooi dus!
Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen