Boekverslag : J Bernlef - Hersenschimmen
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 3101 woorden.
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 3101 woorden.
Auteur: J. Bernlef (pseudoniem van Hendrik Jan Marsman)
Titel: Hersenschimmen
Ondertitel: Geen
1e jaar van uitgave: 1984
motto: 'A touching dream to which we are lulled, but wake from separately' van Philip Larkin.
Samenvatting
De 71- of 72-jarige Maarten Klein woont met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, ten noorden van Boston. In de jaren vijftig zijn ze vanuit Nederland naar Amerika geëmigreerd. Hun twee kinderen, Kitty en Fred, zijn teruggegaan naar Nederland. Maarten werkte tot zijn pensionering bij het IMCO, een instituut voor visserijonderzoek in Boston.
Op een winterse dag kijkt hij uit naar de schoolbus met kinderen die elke morgen bij zijn huis stopt. Hij denkt terug aan zijn vader, die griffier bij de rechtbank was en thuis temperatuurgrafieken bijhield en aantekeningen over het weer maakte. Uit opmerkingen van zijn vrouw wordt duidelijk dat Maarten een beetje verstrooid begint te worden: het is zondag, dus de kinderen hoeven niet naar school. Hij denkt dat het ochtend is, maar het is al middag. Eerder vergat hij al zijn koffie op te drinken en voor Vera (zijn vrouw) hout uit de schuur te halen, ondanks dat ze hem daar twee keer om had gevraagd. Hij zoekt de schuld van zijn vermoeidheid en concentratieverlies voorlopig bij de lange witte winter. Maarten piekert over zijn vergeetachtigheid. Er is iets mis, maar hij weet niet precies wat. Hij betrapt zich erop dat hij hardop in zichzelf praat. Woorden die hij alleen gebruikte op zijn werk als hij niets beters wist te zeggen, duiken plotseling op in zijn conversatie met Vera. Zijn gedachten dwalen vaak door associaties af naar gebeurtenissen uit het verleden, vooral uit zijn jeugd, uit de Tweede Wereldoorlog en uit de tijd dat hij op kantoor werkte. Soms roepen de herinneringen handelingen op waarvan hij zich niet bewust is. Als hij terugdenkt aan het mislukte vlechtwerkje dat hij op de kleuterschool van stroken papier maakte, scheurt hij onbewust de krant aan repen. De juffrouw vroeg hem destijds de potlodendoos te halen en Maarten gaat hem zoeken, op een plank in het washok, waar hij met een stoel opklimt. Als Vera hem daar vindt, beseft hij pas wat hij doet. Tijdens een wandeling met de hond Robert verplaatst hij zich weer naar het verleden. In het meisje achter de bar van het café waar hij even uitrust herkent hij zijn eerste vriendin. Daarna komt hij in het antiquariaat waar hij kort daarvoor ‘The Heart of the Matter’ van Graham Greene kocht. Maarten kan zich het boek op dat moment niet herinneren, hoewel hij er thuis af en toe een stukje in leest. Als hij mijmerend verder dwaalt door de stad, vindt Vera hem, ze maakte zich ongerust en is hem met de auto gaan zoeken. De kenmerken van Maarten’s dementie worden duidelijker en heviger. Vera heeft de deur op slot gedaan toen ze even weg moest, maar Maarten breekt hem open omdat hij denkt dat hij naar een IMCO-vergadering moet. Het gereedschap neemt hij mee in zijn aktetas. Hij gaat echter niet als vroeger met de trein naar Boston, maar loopt naar een vakantiehuisje, waarvan hij de deur ook forceert. Terwijl hij wacht op de anderen oefent hij zijn betoog, waarin hij zijn twijfel uitspreekt over de zin van de organisatie, die aan de hand van computerprognoses aanbevelingen doet over vangstquantums. Dan realiseert hij zich de situatie en gaat hij op weg naar huis; hij vergeet echter zijn tas. Vera is in die tijd bij dokter Eardly geweest. Hij heeft haar aangeraden met Maarten foto's te bekijken om de herinneringen te ordenen. Maarten herinnert zich tot in de details het verhaal bij een foto uit zijn jeugd, maar kan andere gebeurtenissen, zoals het bezoek van zijn kinderen uit Nederland drie jaar geleden, niet plaatsen. Later weet hij dat weer en spijt het hem dat hij dat niet eerder wist. Als die dag de deur wordt gerepareerd kan hij zich het niet herinneren dat hij de deur heeft opengebroken. De deur wordt gerepareerd door William. Deze Amerikaanse jongen komt vaak bij hen over de vloer om klusjes uit te voeren. Hij is best verlegen en stil maar na een paar pilsjes wil hij nogal eens loskomen. William had vroeger een hondje, Kiss, die al een tijdje dood is. Toch vraagt Maarten iedere keer weer als hij William ziet hoe het met Kiss is, wat natuurlijk niet leuk voor William is.
Op het tweede bezoek van dokter Eardly reageert Maarten met een redevoering, die indrukwekkend bedoeld is. Daarna realiseert hij zich met machteloosheid, woede en angst dat hij niet meer helemaal meester is over de taal: hij moet zinnen soms eerst vanuit het Nederlands in het Engels vertalen voordat hij ze kan uitspreken en heeft moeite met het benoemen van voorwerpen, terwijl hij ‘vroeger’ absoluut geen moeite had met Engels spreken. Steeds meer vermengt Maarten’s verleden zich met zijn dagelijks leven.
Maarten verwart Vera met zijn moeder en zijn huis met het huis van zijn grootouders. Wat zijn vrouw hem het ene moment vertelt, kan hij direct daarna weer vergeten zijn. Als zij weg is, slaat Maarten een ruit in om de hond binnen te laten. Daarna vergeet hij het gas uit te zetten. Bij het volgende bezoek van de dokter ziet Maarten hem als een tegenstander in een moeilijke onderhandeling.
Hij gaat hem verbaal te lijf met een vergaderstrategie van zijn ex-collega Karl Simic. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven slaat hij hem de spuit uit handen. Op dat moment waant hij zich in de oorlog. Omdat de toestand gevaarlijk wordt, komt Phil Taylor bij hen inwonen om op Maarten te letten. Phil is volgens mij een soort gezinshulp. Maarten vergeet steeds wie zij is en waarom ze er is en verwart haar met zijn pianolerares Greet, van vroeger, waar hij toen verliefd op was en soms denkt hij dat Phil een vriendin van zijn dochter Kitty is. Als hij tweemaal in een nacht door het huis dwaalt geeft Phil hem een injectie. Maarten wordt wakker doordat hij in zijn bed heeft gepoept. Vera en Phil maken de riemen los waarmee hij was vastgebonden en wassen hem in het bad.
Maarten ontsnapt nog een keer uit het huis en komt na een wandeling door de duinen waarbij hij geen jas aanheeft terecht in het zomerhuisje waar hij eerder zijn aktetas had laten staan. De vuurtorenwachter ziet hem lopen en brengt hem terug naar huis in zijn jeep. Maarten houdt hem voor een Amerikaanse soldaat tijdens de bevrijding. Even later komt dokter Eardly, die Maarten voor een soldaat in burger aanziet. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven denkt hij dat hij wordt verdacht van collaboratie. Als Maarten wakker wordt, maakt hij een vuur in de open haard en verbrandt hij uit het album de foto's waarop hij is afgebeeld. Hij herkent zichzelf niet meer. Vera en Phil binden hem op een stoel vast. Ook hen herkent hij niet meer. Dan wordt hij in een ziekenwagen naar een inrichting gebracht. Dit ervaart hij als iets dat wel moet, maar aan de andere kant vindt hij het ook raar. Er dringen nog maar flarden van buiten tot Maarten door; zijn wereld is gekrompen tot zijn onsamenhangende, maar soms plotseling heldere gedachten, waarin de taal een belangrijke rol speelt. Het boek eindigt met een mededeling die hij nog wel opvangt, al beseft hij niet dat die van Vera komt: zij vertelt hem dat de lente op het punt staat te beginnen.
1.
a) Beschrijf het karakter van de hoofdpersoon/-personen
De hoofdpersoon is Maarten. Hij is een man van 71, die met zijn vrouw, Vera, in
Amerika woont. Hij wordt door het verhaal heen steeds verstrooider, dat kan hij op ‘heldere’ momenten niet uitstaan. Door het verhaal heen leer je als lezer Maarten’s verleden kennen, doordat hij door zijn dementie vaak in het verleden belandt. Maarten is heel erg gek op zijn vrouw, Vera. Hij wil haar nog steeds zo kunnen ‘verwennen’ als hij vroeger altijd deed, maar dat gaat niet. Dat vindt hij storend.
Vera is ook een heel belangrijk persoon. Zij is een geduldige, lieve vrouw. Ze is als vijftig jaar getrouwd met Maarten, en vindt het vreselijk om te moeten zien hoe hij steeds meer dingen vergeet. Maarten lijkt zijn dementie verschijnselen minder erg te vinden dan zij. Daarom schakelt Vera op een bepaald moment een doctor in. Vera moet haar man heel erg in de gaten houden, en doet dat ook. Ze doet heel erg haar best voor hem, daaruit blijkt toch wel dat ze heel erg veel van haar man houdt. Op ’t einde van het verhaal wordt de situatie thuis ondragelijk, en laat Vera Maarten opnemen in een tehuis. De enige manier waarop je Vera’s uiterlijk leert kennen, is doordat Maarten haar beschrijft. Vera is een mooie tengere vrouw. Haar innerlijk leer je kennen doordat ze zoveel voor Maarten over heeft, en volgens mij dus wel een hele lieve vrouw moet zijn. Daar komt bij dat ze veel vriendinnen heeft, dus dat gaf nog meer aanwijzingen tot haar lieve karakter.
b) Is er sprake van verandering in het karakter? Zo ja, in welk opzicht?
Er is zeker sprake van verandering in het karakter van Maarten. Hij wordt natuurlijk steeds onafhankelijker, wat ook weer de nodige uitwerkingen op zijn karakter heeft.
In Vera’s karakter veranderd volgens mij niet zoveel.
c) Beschrijf kort enkele minder belangrijke personen.
Doctor Eardly: Een naïeve arts; hij denkt Maarten’s bewustzijn met behulp van medicijnen en rust weer te kunnen verbeteren. Hij heeft wel het beste voor met Maarten. Hij komt geregeld langs en blijft in elke situatie vriendelijk, dat haalde bij mij zijn status naar boven. In het begin vond ik hem echt een rare man, dit i.v.m. de manier waarop hij Maarten ‘beter’ denkt te kunnen maken, maar nadat ik las dat hij elke keer vriendelijk bleef, ben ik positiever over hem gaan denken.
William: William is een jonge jongen die klusjes voor Maarten en zijn vrouw doet. Hij is verlegen en stil, dat zegt Maarten ook steeds én dat komt heel duidelijk naar voren. Hij gaat ook nooit tegen Maarten in, als Maarten hem naar zijn hondje, Kiss, vraagt die al een hele tijd dood is. Verder komt er weinig over zijn karakter naar voren. Hij doet altijd heel braaf de klusjes, en dat is ‘t.
Phil Taylor: De gezinshulp die komt als Vera Maarten in haar eentje niet meer aankan. Phil komt bij hen inwonen. Ze is zeer behulpzaam, maar ze is volgens mij eigenlijk te jong voor dit werk, zo wil ze bijvoorbeeld heel vaak televisie kijken, en interesseert ze zich niet voor Maarten’s verhalen over de oorlog. En volgens mij heeft hij het juist nodig, dat iemand zich interesseert voor zijn verhalen. Daar komt bij, dat ze af en toe in situaties belandt die voor een jong meisje heel moeilijk zijn. Zo komt Maarten een keer haar slaapkamer binnen, op het moment dat zij niet meer dan een onderbroek aan heeft.
d) Herken je bepaalde karaktertrekken of bepaald gedrag van jezelf in personen in het verhaal?
Nee niet echt.
2.
a) Beschrijf de belangrijkste relatie(s):
*Hoe gaan deze mensen met elkaar om?
*Beschrijf de positieve en negatieve kanten van deze relatie(s) gezien vanuit
de ogen van de ene persoon, en vanuit de andere persoon.
Maarten en Vera: Zoals ik al eerder heb gezegd, is Vera heel lief voor haar man. Zij is ongelofelijk geduldig, en legt hem steeds opnieuw uit hoe het zit. Maarten maakt het door zijn dementie af en toe heel moeilijk voor haar, en dan zijn er ook momenten dat Vera het eigenlijk niet meer aankan, maar tot aan het einde blijft ze bij hem.
Positief aan de relatie: Ze houden heel veel van elkaar, al weet Maarten af en toe niet meer dat hij op dit moment zoveel van haar houdt. Daarom is het misschien gepaster om te zeggen; Vera houdt veel van haar man, en staat altijd voor hem klaar. En Maarten hield altijd veel van zijn vrouw, en vind het fijn dat Vera hem lief heeft.
Negatief aan de relatie: Maarten kan Vera niet meer lief hebben. En soms ziet hij haar voor zijn moeder aan. Maar verder is er niets negatiefs aan hun relatie te ontdekken.
Maarten en Doctor Eardly: Maarten heeft af en toe niet door dat hij de doctor is. Zo doet hij op een bepaald moment in het verhaal een poging hem verbaal onderuit te halen, iets wat hem niet lukt. De Doctor heeft wel heel veel geduld, en blijft altijd aardig.
Positief aan de relatie: De Doctor probeert Maarten te helpen.
Negatief aan de relatie: Het feit dat Maarten niet weet dat Doctor Eardly de Doctor is, veroorzaakt soms ingewikkelde situaties.
Maarten en Phil: Phil komt op het moment dat Maarten’s dementie op een hoogtepunt is. Dat is nadelig voor Phil; hij ziet haar niet als de gezinshulp, maar als zijn dochter, een vriendin van zijn dochter óf als zijn vroegere pianolerares.
Positief aan de relatie: Phil doet wel haar best om Vera bij te staan in het helpen met Maarten.
Negatief aan de relatie: Is het feit dat Phil eigenlijk nog te jong is voor dit werk, ze wil vaker televisie kijken, en luistert niet naar de verhalen die Maarten graag bij haar kwijt wil.
b) Is er sprake van verandering in deze relaties?
De relatie tussen Vera en Maarten wordt steeds slechter.
c) Wat is de reden/oorzaak van deze verandering?
Doordat Maarten steeds meer dingen vergeet, en steeds meer hulpbehoevend wordt.
d) Geef jouw menig over de relatie(s).
Maarten en Vera: Vera is heel lief, en Maarten kan dat niet meer inzien. Ik kan dit geen goede relatie gaan noemen, omdat deze toch van een kant komt. Maar een slechte relatie is het ook niet, omdat Maarten er niets aan kan doen dat de liefde toch eigenlijk grotendeels van Vera’s kant komt.
Maarten en Doctor Eardly: Op zich komt over deze band niet veel naar voren.
Maarten en Phil: Phil is niet zoals ze zou moeten zijn (zie vorige vraag) en Maarten kan haar niet als gezinshulp zien. Dus deze relatie is niet zoals ‘ie zou moeten zijn, lijkt mij.
3.
a) Vanuit welke persoon verteld de schrijver het verhaal?
Het verhaal wordt volledig vanuit Maarten verteld.
b) Als het perspectief wisselt, van wie naar wie dan?
Niet van toepassing.
c) Wat zijn de gevolgen van deze wisselingen voor het begrijpen van het verhaal?
Niet van toepassing.
4.
a) Wanneer speelt het verhaal zich af?
Op een willekeurig tijdstip.
b) Van welk belang is dit moment/deze periode voor het verhaal?
Als je dit boek over 25 jaar leest, is het hoogst waarschijnlijk nog steeds te volgen, omdat er geen typische dingen van deze tijd inzitten.
c) Is het verhaal chronologisch, dan wel niet-chronologisch verteld?
Het verhaal is volledig chronologisch verteld. Het beschrijft het aftakelingsproces van Maarten. Het begint met een paar vergissingen, en eindigt in het tehuis waarin Maarten is opgenomen, omdat de dementie de overhand nam.
5.
a) Waar speelt het verhaal zich af?
Het verhaal speelt in en rond het huis van Maarten en Vera aan de kust in Gloucester boven Boston in de USA.
b) Van welk belang is deze plaats voor het verhaal?
Ik denk dat de schrijver deze locatie met opzet heeft de gekozen, omdat Maarten meer terug op zijn jeugd en de taal van zijn jeugd, zodat de Amerikaanse omgeving extra vervreemdend werkt.
6.
Formuleer in één zin wat het thema is van het verhaal. Deze zin moet vorm hebben van een bewering.
Als dementie toeslaat, gaat men hoe langer hoe meer leven in een fictieve wereld, waarin onzekerheid een grote factor is.
7.
Noem drie motieven en geef aan hoe ze verbonden zijn met het thema.
Sneeuw: De sneeuw in je hoofd, als je niet meer goed na kunt denken is het net alsof het sneeuwt. Daarom denk ik dat de hoofdpersoon ook juist vergeetachtig wordt in de winter; er ligt sneeuw buiten, en door die sneeuw kan hij niet meer goed nadenken.
Liefde: Liefde is eigenlijk een ontzettend onzekere factor, want het kan zomaar ineens gebeuren dat je niet liefde niet (langer) beantwoord wordt.
Verstand: Dat slaat ook (deels) terug op de sneeuw. Iets of niets kan je zo beïnvloeden dat je ineens je gezonde verstand niet meer kan gebruiken. Als dit iets is, kun je dat iets de schuld geven, maar als het niets is, voel je je machteloos. Bij Maarten is het niets, maar hij probeert er iets van te maken; hij geeft de winter de schuld.
8.
a) Verklaar de titel.
Hersenschimmen duiden op het idee, dat er van het leven uiteindelijk niets anders overblijft dan wat vage bewustzijnstoestanden, illusies, hersenschimmen. Aan het eind van de roman, denkt Maarten: 'In het leven terug ? . . . maar waar is zoiets gebleven? . . . is er wel zoiets? . . . of was gewoon alles inbeelding van het hoofd? . . . hersenschimmen?' (blz. 155)
Aan het einde van het boek bestaat zijn hele gedachtewereld uit niets anders dan schimmen.
b) Leg uit hoe het motto is verbonden met de inhoud/thematiek van het boek.
Het motto is: 'A touching dream to which we are lulled, but wake from separately'.
Dit betekent: 'Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd, maar elk afzonderlijk uit wakker wordt'.
Ik denk dat hiermee verwezen wordt naar het feit, dat Vera en Maarten dus samen hun relatie zijn aangegaan, maar uiteindelijk als vreemden tegenover elkaar kwamen te staan, doordat Maarten dement werd.
9.
Tot welke stroming behoort dit werk? Licht het antwoord toe.
Naturalisme; de mens kan nou eenmaal niet ontsnappen aan het noodlot, zo kan Maarten ook niet ontsnappen aan de toeslaande dementie.
Existentialisme; Kwetsbaarheid is een belangrijke factor, Maarten is heel kwetsbaar.
10.
Geef de volgende informatie over de auteur:
a) Geboortedatum en eventueel sterfdatum
Henk Marsman (zijn echte naam) werd geboren op 14 januari 1937
b) Biografische gegevens dia van belang zijn voor het begrijpen van het literaire
werk
Ik heb geen Biografische gegevens die van belang zouden kunnen zijn gevonden.
c) De stroming waartoe de auteur eventueel behoort
Bernlef schrijft veel proza en poëzie, en de literatuur die hij sinds 1973 schrijft, is vooral
"literatuur van het understatement"; er wordt veel in verzwegen.
d) De centrale thematiek in het werk
De toeslaande dementie.
11.
Geef je eigen mening over het boek en onderbouw deze mening met literaire
argumenten.
Ik vond Hersenschimmen een heel mooi boek om te lezen. Het is heel verwarrend geschreven, met af en toe korte zinnen. Dat is gedaan om op die manier de warrige gedachten van de hoofdpersoon zo goed mogelijk weer te geven.
Ik zou dit boek zeker aan iedereen aanraden, het is niet moeilijk om te lezen, dat komt ook omdat het perspectief maar bij één persoon ligt. Het einde vond ik wel wat moeilijk. Dat is het moment dat Maarten opgenomen is in het tehuis. Dan komen er veel korte zinnen, soms komen tussen de Nederlandse zinnen zelfs engelse zinnen. Dat werkt verwarrend
Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen