Boekverslag : Herman Heijermans - Schakels
De taal ervan is Nederlands en het aantal woorden bedraagt 1371 woorden.

Herman Heijermans, Schakels (1903)



Eerste bedrijf

Het directiekantoor van de metaalfabriek 'De Schakel'. Pancras Duif, de oprichter van het bedrijf, is een weduwnaar met drie zonen en een dochter; hij is achter in de vijftig als het stuk begint, en net hersteld van een ziekte die hem twee maanden heeft uitgeschakeld. In die periode heeft hij moeten ervaren dat zijn fabriek, waar nu meer dan vijfhonderd mensen werken, hem boven het hoofd is gegroeid. Daarom heeft hij op zijn ziekbed ermee ingestemd dat zijn zoon Henk de familiezaak heeft omgezet in een Naamloze Vennootschap waarvan Pancras voortaan gedelegeerd commissaris is en Henk zelf directeur.

Dat hij daarmee de feitelijke beslissingsbevoegdheid over de dagelijkse gang van zaken is kwijtgeraakt, wordt hem nu pas op een schrijnende manier duidelijk.

Een arbeider met wie hij in zijn jonge jaren heeft samengewerkt komt hem om een gunst vragen voor zijn zoon, die als ketelmaker bij 'De Schakel' in conflict is gekomen met een opziener en ontslag heeft gekregen. Pancras wil op grond van hun vroegere vriendschap het ontslag van de zoon graag ongedaan maken; Henk wijst hem echter scherp terecht: 'oproerkraaiers moeten de laan uit'.

Voor het overige bewijst Pancras Duif zijn hervonden vitaliteit door zijn huishoudster, de knappe Marianne onverbloemd zijn genegenheid te betuigen; maar zij wil daar op grond van het stands- en leeftijdsverschil niets van weten.

Jan Duif, de oudste zoon van Pancras, een makelaar, moet eveneens ervaren dat zijn vader nog goed bij de tijd is en zich bepaald niet voor ieder karretje laat spannen. Samen met zijn zwager Dirk, getrouwd met Pancras' enige dochter Coba, probeert hij geld van zijn vader los te krijgen om er grond voor te kopen die binnenkort snel in prijs zal stijgen. Pancras, die zijn schaapjes op het droge heeft, is in zo'n speculatie niet geïnteresseerd; temeer niet omdat hij Dirk en Jan al het nodige kapitaal heeft voorgeschoten en omdat de relatie met zijn kinderen veel te wensen overlaat; ook zijn jongste zoon Toon, een feestvierende en verder weinig uitvoerende student, vraagt hem in een telegram om geld; dat verzoek wordt door Pancras al even resoluut afgewezen. (Op een humoristische manier).



Tweede bedrijf

De handeling speelt zich de volgende dag af in Pancras' woning die grenst aan het kantoor van de fabriek. De jongste zoon Toon, die zich Antoine noemt en voorgeeft in Parijs te studeren, maar er voornamelijk de bloemetjes buiten zet, komt uit geldgebrek naar huis om bij zijn vader te logeren.

Een broer van Pancras, Hein Duif, legt met zijn vrouw Gerritje een bezoek af bij de herstelde zieke. Er blijkt al gauw uit een knetterende ruzie hoe slecht de verstandhouding tussen de echtelieden is. Hein, een oud-zeeman, heeft zijn vrouw vooral om haar geld getrouwd, zodat hij aan de wal kon blijven. Maar naarmate Gerritje zijn leven meer begon te verzuren, is zijn heimwee naar zijn vrijgezellentijd en naar de zee steeds meer toegenomen.

Als de broers alleen zijn leidt het gesprek tot een botsing van twee levensvisies, want Pancras vertelt dat hij van plan is te hertrouwen, met Marianne. Zijn broer probeert het hem op grond van zijn eigen ervaringen uit het hoofd te praten. Je moet nooit willens en wetens je kop in de strop steken, is zijn devies. Maar Pancras brengt met kracht naar voren dat hij genoeg eenzaamheid heeft gekend in de vierentwintig jaar sedert de dood van zijn vrouw. Vooral het seksuele gemis waar hij rond voor uitkomt, heeft hem al die jaren veel spanningen en ellende bezorgd. Nu hij niet meer nacht en dag hoeft te ploeteren is zijn oog op de vriendelijke, zorgzame huishoudster gevallen. Hein waarschuwt hem dat hij 'aan een treurspel begint'.

Alleen met Marianne aan de avondboterham doet Pancras haar een aanzoek; zij wijst hem eerst met volle overtuiging af, maar bekent dan dat hij niet op de hoogte is van haar werkelijke omstandigheden. Zij is een ongehuwde moeder die destijds door haar voogd is verleid. Omdat zij nergens een betrekking kon vinden - een ongetrouwde moeder werd destijds nog, heel hypocriet, een schandaal geacht - heeft ze tenslotte een vals getuigschrift voor zichzelf geschreven, waarin ze zich weduwe noemt.

Maar Pancras wuift alle bezwaren weg; hij begrijpt haar noodsituatie en neemt haar de 'valsheid in geschrifte' dus niet kwalijk. Hij accepteert haar ten volle zoals ze is en verklaart zich bereid als een vader voor haar zoon te zijn; hij zal zelfs een levensverzekering van 50.000 gulden op haar naam laten zetten. Haar papieren, inclusief het vervalste getuigschrift, bergt hij op in een sigarenkastje.

Antoine komt thuis, het is al te laat om nog ergens eten te kunnen bemachtigen maar hij wil dan wel een paar sigaren - die hem echter worden geweigerd. Als zijn vader naar bed is, opent hij het sigarenkastje met een van zijn eigen sleutels en vindt Mariannes papieren: de echte gegevens van de Burgerlijke Stand en haar getuigschrift. Daarmee heeft hij voldoende gegevens in handen om zijn vader de voet dwars te kunnen zetten.



Derde bedrijf

De volgende avond in het huis van de oudste zoon Jan. Hij en zijn vrouw Margriet zijn zeventien jaar getrouwd en bereiden een ontvangst van de familie voor. Naarmate men binnendruppelt, blijkt steeds sterker hoe slecht hun onderlinge verstandhouding is. Niet alleen tussen Jan en Margriet, maar ook tussen de broers onderling die elk op verschillende manier reageren op het slechte nieuws dat hun vader wil hertrouwen; in hun ogen vooral slecht omdat het hun in de erfenis kan schelen.

Henk omkleedt zijn verontwaardiging met schijnbaar objectieve redenen: de kredietwaardigheid van 'zijn' onderneming zou er onder lijden. De anderen noemen Pancras egoïstisch, onfatsoenlijk of onwijs. Als Toon verschijnt en zijn buit aan papieren op tafel legt, beschikt de familie over de gezochte wapens. Ten slotte besluiten ze hun vader ontoerekenbaar te laten verklaren. Hein Duif is de enige die zich tegen dat schandelijke plan verzet, maar er wordt niet naar hem geluisterd. Allerhande grapjes en dwaasheden van Pancras worden opgesomd om het beeld van een kindse oude man te completeren. Tenslotte verschijnt er zelfs een psychiater die door Toon gewaarschuwd is en die bereid lijkt de pijnlijke zaak voor de familie te regelen.



Vierde bedrijf

De volgende middag, weer bij Pancras thuis. Pancras' enigekleinkind Elsje, een dochter van Jan, is met haar vijftien jaar het enige familielid dat positief reageert op het aanstaande huwelijk als ze bij Marianne informeert of ze straks 'grootmoeder' tegen haar zal moeten zeggen.

Dirk en Henk zetten Marianne onder druk om haar van Pancras te doen afzien. Zij bieden haar een gunstig getuigschrift aan. Marianne wijst hen echter trots af; zij wil het huwelijk doorzetten ten behoeve van haar zoon en ter wille van Pancras, die nooit iets goeds van zijn eerste vrouw en zijn kinderen heeft ondervonden. Zelfs als ze haar de vervalste papieren voorhouden en met de politie dreigen, tracht ze zich nog staande te houden: 'Pancras weet overal van,' is voorlopig haar standpunt, 'ik ga alleen als hij me de deur wijst.'

In de volgende scène krijgt Pancras de psychiater op bezoek. Ook al beziet hij de ondervraging aanvankelijk van de vrolijke kant, als hij beseft dat zijn kinderen van plan zijn hem voor gek te laten verklaren en dat ze daartoe Marianne's papieren hebben ontvreemd, raakt hij in de war, daarmee onwillekeurig inspelend op het complot van zijn kinderen. Tegenover zijn zoons gedraagt hij zich aanvankelijk als verdoofd, maar her vindt zichzelf in één laatste woede-uitbarsting, als Dirk Marianne beschuldigt van onzedelijkheid. Hij bedreigt hem en Henk met zijn harde smidshanden en wijst hun de deur. Broer Hein tracht Pancras op te monteren en vraagt hem mee te gaan op reis naar de West; hij zelf heeft besloten weer naar zee te gaan. Pancras voert dan een laatste, navrant gesprek met Marianne; die heeft beluisterd wat de familie van plan is en geeft Pancras om zijn eigen bestwil zijn ring en trouwbelofte terug.

Als ze weggaat, zakt Pancras gebroken in een stoel.



Opmerking

Heijermans gaf dit drama als ondertitel mee "Vrolijk spel van de huiselijke haard". Dat is natuurlijk ironisch bedoeld.

Ook nu nog wordt dit toneelstuk van onze grootste toneelschrijver nog regelmatig opgevoerd. In het voorjaar is er een landelijke toernee van een gezelschap met dit spel van Heiermans.
Andere boeken van deze auteur:

Home - Contact - Over - ZoekBoekverslag op uw site - Onze Boekverslagen - Boekverslag toevoegen